2018 seçimlerinde başlayan “ittifak” uygulaması, 2023 seçimleri öncesi ittifak olan partileri tek parti listesinden seçime girmeye yönlendirecek şekilde tekrar değiştirildi. Bu değişiklik ile aynı zamanda seçim barajı da %10’dan %7’ye indirildi.
Milletvekili seçimlerinde uygulanan D’Hondt sistemi bir seçim bölgesinde oy oranı yüksek olan partilere avantaj sağladığı için farklı partilerin bir parti ismi altında seçime girmesi aynı oy ile daha fazla milletvekili kazanılmasını sağlıyor. Fakat tek liste olunduğu zaman aynı oy alınabilecek mi? Tek parti adıyla seçime girilmesi diğer partilerin tanınmasını ve güç kazanmasını engellemez mi? Hangi partinin ne kadar oy alacağı belli değilse, aday listeleri nasıl düzenlenecek? Bu ve benzer sorular hem hükümet ittifakında (Cumhur ittifakı), hem de muhalefet ittifaklarında (Millet, Emek ve Özgürlük ve Sosyalist Güç Birliği) seçime nasıl girilmesi konusunda tartışma, eleştiri ve bazen suçlamalara yol açtı. Bu yazıda Emek ve Özgürlük ittifakına ve seçime ilk kez kendi adıyla giren TİP’in nereden oy aldığına bakacağız.
2018 milletvekili seçimlerinde HDP 5.9 milyon oyu (%11.7 oy oranı) ve milletvekili sayısıyla Türkiye’de üçüncü büyük parti olmuştu. 2023 seçimlerinde ise HDP (kapatılma davasından dolayı Yeşil Sol Parti üzerinden) ve TİP aynı ittifak içinde fakat kendi logoları ile seçime katıldılar. Yeşil Sol Parti ve TİP’in yaklaşık aynı oyu (4.8 + 1 milyon) almasına karşın, seçmen sayısının artmasından dolayı oy oranı yaklaşık 1 puan düştü (%10.5). Mevcut koşullarda bu oy oranı da “başarılı” olarak nitelenebilir, fakat yapılan açıklamalara bakıldığında bir hayalkırıklığı yaşandığı da görülüyor.
TİP 2023’de nereden oy aldı?
Bu soruyu cevaplayabilmek için Türkiye’deki 50,000’den fazla mahallenin seçim sonuçlarını kullanarak “ekolojik çıkarım” yöntemi ile 2018-2023 milletvekili seçimleri arasındaki oy geçişlerini her il için ayrı ayrı tahmin ettik.1
Tablo 1. 2023’de TİP’in oy kaynakları
| Kişi (1000) | Oran (%) | |
|---|---|---|
| HDP | 273 | 30.4 |
| Seçim dışı | 245 | 27.2 |
| CHP | 244 | 27.2 |
| AKP | 76 | 8.5 |
| Diğer | 60 | 6.7 |
| Toplam | 898 | 100 |
Tablo 1’de özetlenen tahminlere göre 2023’de TİP’e oy veren 273 bin kişi (%30), 2018’de HDP’ye oy vermiş.2 “Seçim dışı” grubu 2018’de yaşı tutmadığı için oy vermeyenlerle seçime katılmayanları kapsıyor. Bu verilere göre TİP’in aldığı oyların yaklaşık dörtte biri yeni seçmenlerden (“gençlerden”) oluşuyor. Son olarak, TİP CHP’li seçmenlerden de epey oy almış (%27.2). TİP’in AKP ve diğer partilerden daha az fakat azımsanmayacak kadar oy aldığı da görülüyor.
Burada bir parantez açıp genç seçmenlere değinelim. “Seçim dışı” grubunu ne kadarının “yeni seçmen” olduğunu bilemiyoruz fakat bu grupta yeni seçmen oranının çok daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Bu gruptan, yani bir anlamda genç seçmenlerden en yüksek oranda oy alan partiler TİP (%27.3), YRP (%23.6), Yeşil Sol Parti (%23) ve Ata ittifakı (%23) olurken en düşük oy alanlar da MHP (%15.8) ve AKP (%18.5).
Bu tahmin sonuçlarına göre TİP gerçekten HDP dışı partilerden ve yeni seçmenlerden de önemli oranda destek görmüş. Yeşil Sol Parti ve TİP seçime tek liste ile girseydi bu seçmenlerin ne kadarının ittifaka oy vereceğini maalesef mevcut verileri ile tahmin edemiyoruz.
HDP’nin 2018’de aldığı oylar nereye gitti?
Tablo 2. 2018 HDP oylarının 2023 dağılımı
| Kişi (1000) | Oran (%) | |
|---|---|---|
| Yeşil Sol Parti | 3087 | 55.8 |
| Seçim dışı | 1163 | 21.0 |
| CHP | 462 | 8.4 |
| TİP | 273 | 4.9 |
| AKP | 103 | 1.9 |
| Diğer | 445 | 8.0 |
| Toplam | 5533 | 100 |
Tablo 2’de HDP’nin 2018’de aldığı oyların, 2023’de hangi partilere gittiği tahminleri yer alıyor. 2018’de HDP’ye oy veren yaklaşık 3.1 milyon kişi 2023’de Yeşil Sol Parti’ye oy vermiş (%56). HDP’ye 2018’de oy verenlerin %21’i 2023’de ya oy kullanmamış, ya da vefat gibi nedenlerle seçmen olamamış. HDP’den CHP’ye giden oy sayısı, TİP’e giden oy sayısının iki katına yakın. Bu tablo seçim sonrası hayal kırıklığını bir ölçüde açıklayabiliyor.
Yeşil Sol Parti 2023’de nereden oy aldı?
Yeşil Sol Parti’nin 2023’deki oy kaynakları da Tablo 3’de yer alıyor.
Tablo 3. 2023’de Yeşil Sol Parti’nin oy kaynakları
| Kişi (1000) | Oran (%) | |
|---|---|---|
| HDP | 3087 | 68.6 |
| Seçim dışı | 1033 | 23.0 |
| AKP | 231 | 5.1 |
| Diğer | 150 | 3.3 |
| Toplam | 4501 | 100 |
Tahmin sonuçlarına göre Yeşil Sol Parti’nin oylarının büyük bir kısmı (%69) 2018’de HDP’ye oy veren seçmenlerden gelmiş, ikinci önemli grubu da yeni seçmenler (%23) oluşturuyor. Diğer partilerin payı oldukça düşük. Bu sonuçlar (Tablo 2 ve 3) HDP/Yeşil Sol Parti ile diğer partiler arasındaki oy geçişinin çok yüksek olmadığını gösteriyor.
Bölgeler arasında davranış farklılıkları olabileceği için oy geçişlerini her il için ayrı ayrı tahmin ettik. Bu farklılığı görebilmek için bu yazıda sadece 4 ile, Ankara, İstanbul, Diyarbakır ve Hatay’a bakacağız.
Tablo 4. 2023’de TİP’in oy kaynakları (%), 3 il
| Ankara | Hatay | İstanbul | |
|---|---|---|---|
| HDP | 2.1 | 46.6 | 34.6 |
| CHP | 9.8 | 30.6 | 41.8 |
| AKP | 31.2 | 2.9 | 3.6 |
| Seçim dışı | 50.8 | 18.2 | 15.1 |
| Diğer | 6.2 | 1.8 | 4.9 |
| Toplam | 100.0 | 100.0 | 100.0 |
TİP Ankara 1. Bölge’de aday göstermedi. 3. Bölge’de Yeşil Sol Parti’nin adayı, “Çerkeslerin sorunlarını dile getirmek ve Çerkes kimliğini yeniden örgütleyebilmek için” aday olduğunu açıklayan Metin Kılıç’tı ve bu nedenle seçim öncesinde TİP’in bu bölgedeki adayını çekme çağrıları yapılmıştı.3 TİP Ankara’da toplam 45 bin oy aldı; bu oyların çok küçük bir kısmının (sadece %2) 2018 HDP oylarından gelmesi oldukça anlamlı. Ankara’da TİP’e en büyük destek yeni seçmenlerdn geldi. Tahmin sonuçlarına göre 2018’de AKP’ye oy veren 14 bin kişi 2023’de TİP’e oy vermiş görülüyor. Bu sonucun da ayrıca incelenmesi gerekli.
TİP’in adayı Can Atalay Hatay’dan milletvekili seçildi. TİP’in burada aldığı oyların büyük bir kısmı (%47) HDP’den gelmiş gibi. İstanbul’da da eski CHP ve HDP oyları TİP’e avantaj sağlamış. Ankara, Hatay ve İstanbul arsındaki farklar, seçim sonuçlarını değerlendirirken yerel koşulların dikkata alınmasının önemini açık bir şekilde gösteriyor.
Tablo 5. 2018 HDP oylarının 2023 dağılımı
| Ankara | Diyarbakır | Hatay | İstanbul | |
|---|---|---|---|---|
| Yeşil Sol Parti | 31.6 | 78.9 | 11.5 | 39.7 |
| CHP | 26.7 | 3.0 | 28.2 | 5.1 |
| TİP | 0.5 | 34.5 | 12.3 | |
| Seçim dışı | 31.8 | 14.1 | 17.2 | 32.8 |
| Diğer | 9.5 | 4.1 | 8.7 | 10.1 |
| Toplam | 100.0 | 100.0 | 100.0 | 100.0 |
Yeşil Sol Parti’nin Ankara ve Hatay’da milletvekili çıkaramaması ve İstanbul’daki milletvekili sayısının azalmasının nedeni 2018’deki HDP oy oranlarına ulaşamaması. Tablo 5, HDP’nin 2018’de bu dört ilde aldığı oyların 2023’de nereye gittiğini gösteriyor. Bu tahmin sonuçlarına göre Diyarbakır’da 2018’deki HDP seçmenlerinin büyük bir kısmı (%79) Yeşil Sol Parti’ye oy vermiş, fakat diğer 3 ilde bu oran çok daha düşük. Hatay’da HDP seçmeni büyük oranda TİP adayını desteklemiş (%35). Ankara ve İstanbul’da ise HDP seçmenlerinin yaklaşık üçte biri bu kez CHP’ye oy vermiş. Öyle görülüyor ki “stratejik oy” yaklaşımı CHP’nin lehine olmuş. TİP’in kendi logosuyla seçime girmesi Ankara 1. ve 3. bölgedeki Yeşil Sol Parti adaylarını fazla etkilememiş. Son olarak Ankara ve İstanbul’da önemli oranda HDP seçmeni de oy kullanmamış (“Seçim dışı” grubu).
Son olarak Yeşil Sol Parti’nin oy kaynaklarına bakalım.
Tablo 6. 2023’de Yeşil Sol Parti’nin oy kaynakları (%), 4 il
| Ankara | Diyarbakır | Hatay | İstanbul | |
|---|---|---|---|---|
| HDP | 58.4 | 78.8 | 42.6 | 55.6 |
| AKP | 11.2 | 0.6 | 15.0 | 2.2 |
| CHP | 4.0 | 0.1 | 11.3 | 1.0 |
| Seçim dışı | 22.6 | 20.1 | 27.1 | 39.5 |
| Diğer | 0.1 | 0.2 | 0.2 | 0.1 |
| Toplam | 100.0 | 100.0 | 100.0 | 100.0 |
Bekleneceği gibi Yeşil Sol Parti’nin en önemli oy kaynağı, 2023’de HDP’ye oy veren seçmen, fakat Yeşil Sol Parti’nin 2023’de aldığı oydaki HDP oranı iller arasında önemli farklılıklar gösteriyor. Örneğin Diyarbakır’da bu oran %79’a ulaşırken oy sayısının düştüğü Ankara ve İstanbul’da HDP oranı %60’ın altında. AKP’den Ankara ve Hatay’da Yeşil Sol Parti’ye bir miktar oy gitmiş fakat bu oranlar yüksek olmakla birlikte toplam oy sayısının düşük olduğunu vurgulayalım.
Ankara ve İstanbul sonuçları, HDP’nin Batı illerinde 2018’de aldığı oyun bir kısmının CHP’ye gittiğini, önemli bir kısmının da sçeime katılmadığını gösteriyor. Daha önceki yıllara ait oy geçişleri, bu oyların, ilk izlenimlerin aksine, 2018’de HDP’ye ödünç verilen oylar değil, 2023’de CHP’ye verilen “stratejik oylar” olduğu yorumunu destekliyor. Batı illerinde HDP’den TİP’e geçen oy sayısı ise oldukça az.
Seçimler, demokrasinin önemli bir bileşeni, fakat tek ve en önemli bileşeni değil. Tanıl Bora’nın da vurguladığı gibi “her halükârda, oyun berisine gelmektir, ihtiyaç.”4 Oyun berisine geçebilmek için onu iyi anlamak gerekiyor.
Kaynak: Birikim Güncel, 23 Mayıs 2023
Yöntem konusunda 2019 İstanbul yerel seçimlerine ilişkin yayımlanmış yazımıza bakılabilir: Erol Taymaz, “İstanbul’da Ne Oldu?”, Birikim Güncel, 31 Mayıs 2019. Henüz kesinleşmemiş verileri kullandığımız için bu yazıda yer alan sayılarla, kesinleşen sayılar arasında küçük farklar olabilir.↩︎
Bu tahminlerde sadece yurt içi oy verileri kullanıldı.↩︎
Örneğin bkz. https://bianet.org/bianet/siyaset/277534-cerkesler-tip-ten-ankara-ucuncu-bolgeden-cekilmesini-istedi↩︎
Tanıl Bora, “Oy ve Berisi”, Birikim Haftalık, 17 Mayıs 2023.↩︎