3Boğaziçi Üniversitesi, Psikoloji Bölümü

Depremin doğal bir afet olması, bireyin kendi dışındaki etkileri ve kendi yaşantısını kontrol edebilme inançlarını sarsmaktadır. Ancak, bilgi düzeyinin yükselmesi bireylere belirli bir ölçüde kontrol sağlayabileceğinden, beklenti kaygısını (anticipation axiety) da azalacağı düşünülebilir. Rüstemli ve Karancı (1997) 1992 Erzincan depremi sonrası yörede yaptıkları araştırmada, afetzedelerin kaygı ve korku düzeyleri ve hayatlarına yön verebileceklerine olan inançlarının olası depremlere karşı hazırlık yapma davranışıyla yakından ilişkili olduğunu ortaya koymuşlardır. Ancak, depremden 4.5 yıl sonra yine aynı bölgede alınan ölçümler, tek başına bu motivasyonun depreme hazırlık yapma davranışını yordamadığını göstermiştir. Katılımcılar, önlem alma sorumluluğunun kendilerinden çok, resmi kurum ve yetkililere ait olduğunu belirtmişlerdir. Dolayısıyla, deprem riski taşıyan bölgede yaşayan halk, depremden korunmak için yapılabilecek organizasyonlarda kendilerini kontrol odağı olarak görmemektedirler. Bireysel hazırlıkları geri plana iten bu türden beklentilerin, resmi kurumlarca olası afetlere karşı alınacak önlemlerin etkisini de azaltabileceği açıktır. Öte yandan, yapılan çalışmaların çoğu, depremde yoğun can ve mal kaybına uğramış yörelerde gerçekleşmiştir (Karancı, 1999; Rüstemli ve Karancı, 1999; Karancı ve ark., 1999). Dolayısıyla, bireysel yas reaksiyonlarının söz konusu bulgulara etkisinin ne düzeyde olduğunu belirlemek zorlaşmaktadır. Bu araştırmanın örneklemi ise, 17 Ağustos 1999 Marmara depreminden önemli ölçüde etkilenen, ancak birinci derecede zarar gören yerleşim yerleri dışında kalan Bursa ili sınırlarındaki Mudanya ilçesi seçilmiştir. Bu örneklemdeki can ve mal kaybının diğer merkezlere göre düşük olması, deprem endişesinin yarattığı korku ve kaygı ile deprem sonucu yaşanılan psikopatolojik problemlerin, bireysel yas reaksiyonlarından bağımsız olarak çalışabilmesine olanak sağlamıştır. Araştırma, Bursa ili Mudanya ilçesi sınırları içerisinde yaşayan 258 (123 kadın ve 133 erkek, 2 cevapsız) kişinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Denekler, Mudanya ilçesinin 7 ayrı mahallesinde ve resmi liselerinde, araştırmaya katılmayı kabul edenler arasından seçilmiştir. Anketler 4 Aralık 1999-23 Mayıs 2000 tarihleri arasında öğrencilerinden oluşan anketörler ve Mudanya ilçesindeki okullardaki rehber öğretmenlerin yardımlarıyla toplanmışlardır. Örneklemin yaş ortalaması 34.35 (SS= 14.06) olarak hesaplanmıştır. Katılımcıların yaklaşık % 40’ı lise ve üniversite mezunuyken, küçük bir oranı (% 2) sadece okur-yazar düzeyindedir. Katılımcıların büyük bir çoğunluğu (% 89.1) 17 Ağustos ve 12 Kasım depremlerinin ikisini de yaşadıklarını belirtmişlerdir; diğer katılımcılar ise, bu depremlerden sadece biriyle ilgili deneyime sahiptir. İki depremle ilgili herhangi bir deneyimi bulunmayanların oranı sadece % 0.8’dir. Katılımcıların yalnızca % 5’inin yakınlarından ölü ya da yaralı kimse bulunmakla birlikte, birinci dereceden yakınını kaybeden yoktur. Anket formları, kişisel (cinsiyet, yaş, eğitim ve gelir düzeyi) yerleşimsel (mesken tipi, kat sayısı, dayanıklılık öngörüleri), kontrol-destek (algılanmış kontrol, sosyal destek ve yetkililere duyulan güven düzeyi), bilişsel-davranışsal (deprem beklentisi, can ve mal kaybı beklentisi ve depremin zararlarının azaltılabileceğine olan inanç), stres semptomları (Semptom-Belirleme Ölçeği-Derogatis ve Cleary,1977) ve stresle başa çıkma (Stresle Başa Çıkma Ölçeği-Folkman ve Lazarus 1985) grupları içinde toplanabilecek değişkenlerle ilgili soru ve ölçeklerden oluşturulmuştur. Sonuçlar, büyük bir deprem beklentisinin yaşla birlikte azaldığını ve erkek katılımcıların kadınlara göre daha az bir zarar beklentisi içinde olduklarına işaret etmektedir. Mudanya örneklemi, yeni bir deprem ve zarar olasılığından depresyon, korku/kaygı, kızgınlık/huzursuzluk ve somatizasyon gibi psikolojik semptomlar sergileyecek düzeyde etkilenmiştir. Psikopatolojik semptomlarla ilgili bir başka önemli nokta da, deprem ve zararlarına ilişkin beklentilerin özellikle kadınlarda daha yüksek düzeylerde semptom ifadesine yol açmış olmasıdır. Yani, erkeklerle karşılaştırıldığında, kadınlar deprem ve sonuçlarından çok daha fazla etkilenmektedirler. Ancak, bulgular, söz konusu semptomların önlem alma davranışının ortaya çıkması üzerinde doğrudan bir etkisi bulunmadığına işaret etmektedir. Bu noktada belirleyici olan değişkenler ise, stresle başa çıkma yöntemleridir. Söz konusu yöntemlerden özellikle problem çözme/iyimserlik ve kaçınma yönelimleri bireylerin depreme karşı bireysel hazırlıklarını yordamada önem taşımaktadır. Problem çözme/iyimserlik yönelimi, önlem alma davranışının ortaya çıkmasında olumlu katkılarda bulunurken, kaçınma yönelimi tehlikeyi gözardı etme ve önlemleri erteleme biçiminde kendini göstermektedir. Yapılan regresyon analizleri, eğitim düzeyinin, depremin zararlarının azaltılabileceğine olan inancı gelir düzeyinden daha güçlü olarak yordadığını göstermiştir. Öte yandan, bu değişkenlerin ikisi de, deprem beklentisi, zarar beklentisi ve depreme karşı önlem davranışı gibi değişkenleri kestirmede etkili değildir. Önlem alma davranışını etkileyen en önemli değişken ise, bireysel kontrol algısıdır. Katılımcıların 17 Ağustos depremi sonrasında yaşamlarına yön verebileceklerine olan inançlarındaki artışların önlem alma sıklıklarında da bir artışa yol açtığı saptanmıştır. Son olarak, Mudanya örnekleminin depremle ilgili hazırlık düzeyine bakıldığında, ‘17 ağustos depremi sonrasında evinizde bir deprem durumunda ne yapacağınızı saptadınız mı ?’ sorusuna verilen yanıtlar, örneklemin % 65.6’sının böyle bir hazırlığının bulunduğunu, % 34.4’ünün ise herhangi bir hazırlık yapmadığını göstermektedir. Katılımcıların üçte birinin depreme karşı hiçbir önlemi olmadığını gösteren bu tablo, deprem konusundaki bilgilendirme çalışmalarının ne denli önemli olduğuna işaret etmektedir.

Meltem Narter

Bu çalışmada amaç Türkiye’de var olan sağlık ve hastalık bilgisinin içeriğine dair bilgi edinmektir. Bu bilgiyi edinebilmek amacıyla, sosyal temsiller kuramı temel alınmıştır. Sosyal temsiller kuramı bilginin, iki farklı bilgi biçiminin karşılaşması neticesi dönüşerek yeni bir bilgi biçimi meydana getirdiğini iddia eder. Sağduyusal ve bilimsel bilginin karşılaşması neticesi meydana gelen yeni bilgi biçimi de sosyal temsiller olarak tanımlanır. Sosyal temsiller kuramının yanı sıra bu çalışmada önemli bir diğer konu da söylem analizi tekniğini bu çalışmada kullanılmasıdır. Sosyal temsiller kuramı sosyal psikolojide bugüne dek çok fazla ilgilenilmeyen, “kullanılan gündelik bilginin” nasıl bir dönüşüm yaşadığı ve nasıl bir yeni bilgi oluşturduğunu meydana çıkarmaktadır. Söylem analizi de sosyal psikolojiye yeni bir teknik ve sorunları çözme de yeni bir bakış açısı teklif etmektedir. Sosyal temsiller sosyal bilginin oluşumunu açıklayan yeni bir tasvir yapmaktadır. Bilginin kaynağı, oluşumu, dönüşümü, bilgiyi oluşturan etkenler ve tüm bunların içinde insanın aldığı yer, sosyal temsillerin temelini oluşturmaktadır. Bilimsel bilgi formunun ve sağduyusal bilgi formunun karşı karşıya olduğu ve etkileşimleri sonucu meydana gelen sosyal temsillerin Türkiye’de nasıl işlediği bu araştırmanın ana temasıdır. Sağlık ve hastalık kavramlarının Türkiye’de geleneksel bilgi ile –yani sağduyusal bilgi ile-, modern tıp bilgisi ile –yani bilimsel bilgi ile- nasıl bir araya geldiği ve nasıl bir dönüşüm yaşadığı ve ortaya nasıl bir yeni bilgi çıkardığı çalışmanın hedefidir. Araştırmanın hedefi, Türkiye’de sağlık ve hastalık bilgisine dair sosyal temsillerin var olup olmadığını bulmaktır. Buna göre, sağlığın, sağlıklı olmanın nasıl tanımlandığı, hastalığın nasıl tanımlandığı, hastalığa yakalanmakla sağlıklı olmak arasındaki farklılaşmayı, sağlıklı bir bireyin hasta bir bireyi nasıl tanımladığı hakkında oluşmuş olabilecek sosyal temsiller ve tanımları önemlidir. Çalışmaya 20-55 yaş arası 16 kişi dahil edilmiştir. İstanbul’da ikamet etmekte olan katılımcılar tercih edilmiştir. Kadın erkek sayısı eşit tutulmaya çalışarak geniş bir yaş diliminde katılımcılar çalışmaya dahil edilmiştir. Çalışmada kullanılan söylem analizi (Discourse Analysis), sosyal psikolojide yeni bir yöntem anlayışının temel tekniklerinden biridir. Niteliksel bir yöntem anlayışını benimseyen söylem analizi sosyoloji ve antropolojide kullanılan bir yöntemdir. Psikolojide kullanılan niteliksel yöntemlerle de benzerlik göstermektedir. Özellikle içerik analizi tekniği ile benzerlikleri fazladır. En temel fark tanımlamalardan ziyade tarifleri öne planda tutmasıdır. Ayrıca, elde edilen bulguları matematiksel bir biçimde değerlendirmeye almamaktadır. Söylem analizinin bazı kuramsal ilkeleri vardır. Bu ilkele sırasıyla şöyledir. Uygulamalar ve kaynaklar; uygulamalar, insanların konuşmalarında ve yazılarında ne yaptığı ile ilgilenir. Kaynaklar ise, bu uygulamalarda insanların kullandıkları kaynakların çeşitliliği ile ilgilenir. İnşa ve tasvir; söylemin, sosyal eylemi nasıl inşa ettiğini anlamayı içerir. İçerik; söylem analizi, eylemin olduğu her yerde içeriği bulmanın mümkün olduğuna inanır. Dolayısıyla, içeriği anlamak için eylemlere bakmak gerekmektedir. Retorik; konuşmanın veya metnin retorik veya argümantatif organizasyonu ile ilgilidir. Bir nedene dayandırma ve sorumluluk; Bireylerin eylemlerini ve içeriklerini dayandırdıkları kaynak ile ilgilenir. Eylemdeki kognisyon; bireyin kognitif faaliyetlerini reddetmez. Sonuç olarak, söylem analizi, retorik, tasvir ve inşada, kültürün her versiyonunu yakalamayı sağlar. Yani istatistiksel anlamda bir bilgi sağlamamaktadır. Söylem analizinin aşamaları; araştırma soruları, örneklem seçimi, kayıt ve dokümanların toplanması, mülakatlar, transkripsiyon, kodlama, analiz, tasdik, rapor, uygulama’dır. Bu tekniğe, çalışmanın amacına ve problemlerine uygun olarak bir mülakat hazırlanmıştır. Mülakattaki ana sorular değiştirilmeden söylem analizi tekniğinin el verdiği ölçüde mülakatlar derinleştirilmiştir. Uygulamanın öncesinde çalışmanın amacı anlatılıp, gönüllüler belirlendikten sonra mülakatlar yapılmıştır. Mülakatlar katılımcıların izni alınarak teybe kaydedilmiştir. Teybe kaydedilen mülakatların transkripsiyonları yapılmış ve söylem analizi tekniğinin aşamalarına uygun olarak analiz edilmiştir. Mülakatların transkripsiyonlar ve kodlamalar yapılmıştır. Ancak, analiz tamamlanamamıştır.

Bu çalışma, Müslüman -Türkler ve küçük bir grup Ateist üzerinde dindarlık derecesi, dogmatizm ve ahlaki sorgulama arasındaki ilişkileri incelemiştir. Özellikle Batı’da diğer dinlere mensup kişiler (Hristiyanlar, Yahudiler) üzerinde daha önce yapılan araştırmaların sonuçlarına göre, dindarlığı yüksek olan kişilerde dogmatizm eğilimine daha sık rastlanmaktadır. Ayrıca, dogmatik düşünce tarzının ahlaki sorgulama yeteneğini olumsuz bir şekilde etkilediği yönünde bulgular vardır. Ancak İslam dünyasında ve Türkiye’de bu ilişkileri irdeleyen çalışmalar yok denecek kadar azdır. Diğer dinleri inceleyen araştırmalara dayanarak, şu hipotezler ileri sürülmüştür: (1) Dindarlık ile dogmatizm arasında pozitif bir ilişki olacaktır; (2) Dogmatizm ve ahlaki sorgulama arasında negatif bir ilişki olacaktır; (3) Dolayısıyla dindarlık ile ahlaki sorgulama arasında negatif bir ilişki olacaktır. Ateist ve Müslümanları karşılaştıran bir çalışmaya rastlanamadığı halde, yine Batı’da yapılan çeşitli çalışmalara dayanarak dördüncü bir hipotez ileri sürülmüştür: (4) Ateistler’in ahlaki sorgulama seviyeleri Müslümanlar’ınkinden farklı olmayacaktır. Bu hipotezleri sınamak için Boğaziçi Üniversitesi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ve İstanbul Teknik Üniversitesi’nden 18-33 yaşları arasındaki 283 öğrenciye üç ölçek uygulanmıştır. (1) Dindarlık Derecesi Ölçeği, Uysal (1995) ve Mehmedoğlu (1999)’nun hazırladıkları ölçeği değiştirilerek uyarlanmıştır. (2) Dogmatizm Ölçeği, çeşitli ölçeklerden esinlenerek bu çalışma için oluşturulmuştur. (3) Rest’in Değerlerin Belirlenmesi Testi (DBT) (Cesur 1997 tarafından çevrilip Türk kültürüne uyarlanmıştır). Ayrıca katılımcılardan çeşitli demografik bilgiler toplanmıştır. Sonuçlar birinci ve ikinci hipotezleri desteklemiş, üçüncü hipotezi ise yalanlamıştır. Dindarlık derecesi ile dogmatizm arasında anlamlı bir ilişki bulunmuştur. Dogmatizm ve ahlaki sorgulama seviyesi arasında beklenen olumsuz ilişki de bulunmuştur. Ancak dindarlık derecesi ile ahlaki sorgulama seviyesi arasında bir ilişki bulunmamıştır. Dördüncü hipotez, Müslüman ve Ateist katılımcı sayısı arasındaki büyük fark nedeniyle test edilememiştir. Ek analizlerde, demografik özellilklere göre ahlaki sorgulama seviyeleri incelenmiştir. Sonuçlar, kadınların, ilahiyat fakültesi öğrencilerinin ve çalışmayan anneye sahip olan katılımcıların ahlaki sorgulama seviyelerinin diğerlerine göre daha yüksek olduğunu göstermektedir.

Ayşe Altan, Ceren Duran ve Özlem Hesapçı

Özellikle son yıllarda “normal” yeme alışkanlıklarında ve güzellik standartlarında bazı değişimler olduğu göze çarpmaktadır. Bunların sonucu olarak kişilerin yeme alışkanlıkları uzun vadede yeme bozukluklarına yatkınlığa neden olduğu düşünülen “periyodik diyetlere” dönüşmeye başlamıştır. Bu çalışmada, İstanbul’da yaşayan ve çeşitli sosyo-ekonomik gruplardan gelen kişilerin yeme alışkanlıkları ve bunun yaş, cinsiyet, sosyo-ekonomik statü, benlik saygısı ve medyanın etkisiyle ilişkisi incelenmiştir. Araştırmaya katılan ve yaşları 15-66 arasında değişen 295 kişiye (182 kadın ve 113 erkek) kişisel bilgi formu, medyanın diyete başlama ve kilodan duyulan memnuniyet üstündeki etkisini sorgulayan sorular, Yeme Tutum Testi (Eaing attitudes Test, EAT-40) ve Yetişkinlerde Benlik Saygısı Kaynakları Ölçeği (Adult Sources of Self-esteem Inventory, ASSEI)’den oluşan bir anket dağıtılmıştır. En önemli bulgu, medya etkisi ve benlik saygısı puanlarıyla yeme tutumu arasında anlamlı bir ilişkinin varlığıdır. Buna göre medyanın diyete başlama ve kilodan duyulan memnuniyet konusundaki baskısına daha çok maruz kalan kişilerin yeme tutumları diğerlerine göre anormale daha yakın olduğu bulunmuştur. Bunun dışında kadınlarla erkekler arasında yeme tutumu ve medyanın zayıf olmayı isteme ve diyete başlama üzerindeki etkisi açısından önemli bir fark bulunmuştur. Buna göre medyanın kadınların yeme tutumu ve diyete başlama üstündeki etkisi erkeklere göre daha fazladır. Ancak, sosyo-ekonomik statü, beden kitle endeksi (kilo/boy²) ve yaşın, yeme tutumu ve medya etkisi açısından bir anlamlı bir etkisi olmadığı da ortaya çıkmıştır. Ayrıca, katılımcıların okuduğu dergi türlerinin de yeme alışkanlıklarıyla ilişkili olduğu saptanmıştır. Tüm bunlara ek olarak, benlik saygısı, medyanın yeme davranışı üzerindeki etkisi ve yeme tutumu arasında anlamlı bir ilişki bulunduğu saptanmıştır. Bulunan sonuçlar, medya etkisi ve diğer sosyokültürel faktörlere bağlanmıştır. Buna göre Türkiyenin batılılaşma sürecine girmiş olması ve içinde bulunduğu kültürel değişim süreci ve bununla birlikte medyanın zayıf olma konusundaki baskısı Türkiyede normal yeme davranışının ve güzellik normlarının değişime uğramış olmasını açıklayabilmektedir. Kadın ve erkekler arasında bulunan anlamlı farklılık literatürle uyumludur ve bu durum kadınların erken yaşlardan itibaren medyanın bu yöndeki baskısına maruz kalmış olması şeklinde açıklanabilir. Bu araştırmanın sonuçlarına göre, özellikle kadın dergileri, sağlık dergileri ve magazin dergileri okuyan kişilerde yeme tutumunun bu tip dergileri okumayanlara göre anormale daha yakın olması bu durumu desteklemektedir.

Araştırma üniversite öğrencisi Türklerin Türkiye'de kentsel alanda yaşayan başlıca 10 etnik gruba karşı tutumlarını ve bu gruplarla ilgili ne gibi kalıp yargılara (stereotip) sahip olduklarını öğrenmek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Sosyal Kimlik Kuramı'na (Tajfel, 1982) uygun olarak, öğrencilerin milli ve/veya dini iç-gruplarıyla özdeşleşme derecelerinin etnik azınlıklara karşı tutumlarında etkili olacağı varsayılmıştır. Ayrıca, gruplar arası temas ve katılımcıların sosyoekonomik düzeyi arttkça önyargılı tutumlarda bir düşüş gözleneceği beklenmiştir. Etnik önyargıyı ölçmek için Bogardus'un (1928) Sosyal Mesafe Ölçeği'nin bir adaptasyonu, her bir grup hakkındaki kalıp yargıları belirlemek içinse Katz & Braly'nin (1933) Sıfat Listesi kullanılmıştır. Sonuçlar Milli ve Dini Kimliklerin arasında güçlü bir ilişki olduğunu, ve her iki kimliğin de dış-gruplara karşı tutumları belirlediğini, ancak genel olarak Dini Kimliğin daha belirleyici bir rol oynadığını göstermiştir. Beklendiği gibi, tüm etnik gruplarla temas arttıkça sosyal mesafede düşüşe rastlanmıştır. Örneklemin sosyoekonomik değişkenler açısından homojen özellikleri, bu değişkenlerin önyargıya etkisinin incelenmesini sınırladıysa da, sosyoekonomik statü arttıkça önyargının azaldığı yönünde bir eğilim gözlenmiştir. Bazı grupların etnik kimliklerinin yanısıra ait oldukları düşünülen sosyal sınıfın da öğrencilerin önyargısında belirleyici olduğu çalışmanın işaret ettiği beklenmeyen bir etki olarak ortaya çıkmıştır. Bulgular, her bir grupla tarihi, sosyal ve politik ilişkiler göz önüne alınarak tartışılmıştır.

Nuray Sakallı-Uğurlu

Bu çalışmanın amacı, evlilik içinde kocasını eleştiren, ona karşı çıkan, onun beklentilerini yerine getirmeyen kadınlara karşı uygulanan fiziksel ve sözel şiddetin haklı olarak algılanmasını etkileyen bazı sosyal psikolojik değişkenleri ele almaktır. Bu sosyal psikolojik değişkenler; düşmanca cinsiyetçilik, korumacı cinsiyetçilik, geleneksellik, tutuculuk, dine bağlılık, kişinin kendi babasının annesine şiddet uygulayıp uygulamadığı ve katılımcının cinsiyetidir. Bu araştırmaya, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden 211 erkek ve 195 kadın olmak üzere toplam 406 öğrenci katılmıştır. Bu öğrenciler, incelenecek olan sosyal psikolojik değişkenleri ve kadının fiziksel ve sözel şiddeti hakettiği durumları (örn., “Kocasının beklentilerini yerine getirmezse,” “Kocasına devamlı karşı çıkarsa”) içeren ölçeği sınıf ortamında doldurmuşlardır. Öğrenciler, verilen durumları fiziksel ve sözel şiddet olmak üzere ayrı ayrı 6 dereceli ölçek (1 “Hiç katılmıyorum”; 6 “Çok katılıyorum”) üzerinde değerlendirmiştir. Ölçekten alınan yüksek puan şiddete ilişkin olumlu tutumları yansıtmaktadır. Öğrenciler katılımlarından dolayı ekstra puan almışlardır. Ortalamalara bakıldığında, genel olarak, tüm katılımcıların evlilik içinde kocasını eleştiren, ona karşı çıkan, onun beklentilerini yerine getirmeyen kadınlara karşı uygulanan fiziksel şiddetin kabul edilebilirliğine (FŞKE) ve sözel şiddetin kabul edilebilirliğine (SŞKE) olumsuz yaklaştıkları bulunmuştur. Ancak, ele alınan konuda katılımcıların cinsiyet farklılığına bakıldığında, kadın katılımcıların (FŞKE için X = 1.40; SŞKE için X = 2.44) bu konularda erkek katılımcılardan (FŞKE için X = 2.18; SŞKE için X = 3.43) daha olumsuz olduğu görülmektedir (FŞKE için F (1, 391) = 53.27, p < .01; SŞKE için F (1, 385) = 68.90, p < .01). Regresyon analiz sonuçlarına göre, katılımcının cinsiyeti (b = .25), düşmanca cinsiyetçilik (b = .21), geleneksellik (b = .16) ve katılımcının kendi babasının annesine şiddet uygulaması (b = .09) SŞKE’ni anlamlı olarak yordamaktadır (R² = .31; F (8, 343) = 19.13, p < .01). Buna göre, erkek olması, düşmanca cinsiyetçilik ve geleneksellikten yüksek puan alması ve kendi annelerinin şiddete maruz kalma oranının artması, katılımcıların SŞKE’ne daha olumlu bakmalarıyla ilişkilidir. Benzer şekilde katılımcıların, evlilik içinde kocasını eleştiren, ona karşı çıkan, onun beklentilerini yerine getirmeyen kadınlara karşı uygulanan FŞKE’ni anlamlı olarak yordayan değişkenler şunlardır: Düşmanca cinsiyetcilik (b = .28), katılımcının cinsiyeti (b = .15), tutuculuk (b = .14), geleneksellik (b = .13) ve katılımcının kendi babasının annesine şiddet uygulamasıdır (b = .11). Bu bulgulara göre, erkek olması, düşmanca cinsiyetçilik, geleneksellik ve tutuculuktan yüksek puan alması ve kendi annelerinin şiddete maruz kalma oranının artması; katılımcıların FŞKE’ne daha olumlu bakmalarıyla ilişkilidir. Sonuç olarak, bu araştırma bazı sosyal psikolojik değişkenlerin koca sözü dinlemeyen kadınlara uygulanabilecek olan fiziksel veya sözel şiddeti hak edip etmedikleri konusundaki tutumları nasıl yordadığını incelemektedir. Bulgulara göre, düşmanca cinsiyetçi, geleneksel, tutucu ve erkek olmak ile kişinin kendi annesinin şiddete maruz kalması kadına karşı şiddetin kabul edilebilirliğine bir ölçüde daha olumlu bakmaya yol açmaktadır.

Bu çalışmanın amacı, romantik ilişkilerde memnuniyet ve bağlanmayı yordadığı belirtilen ödül (fiziksel çekicilik, güzellik ve seksilik; yaratıcılık, güvenilir olma, akıllı olma, anlayışlı olma gibi kişilik özellikleri), bedel (ilişkide kişinin yaptığı fedakarlık, ilişkiden daha fazla kimin yararlandığı), sosyal karşılaştırma (kişinin kendi ilişkisini diğerlerinin romantik ilişkisi ile karşılaştırması), ilişkiye harcanan zaman ve çaba ile ilişkinin kişinin idealindeki ilişkiye yakınlığı değişkenlerini kadın ve erkek katılımcılarda ayrı ayrı incelemektir. Bu araştırmaya, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden romantik ilişki yaşayan 200 kadın ve 204 erkek olmak üzere toplam 404 öğrenci katılmıştır. Romantik ilişki yaşayan öğrenciler sınıf ortamında ölçekleri doldurmuşlardır. Veri toplama aşamasında romantik ilişkisi olmayan öğrenciler ise, verilen ölçekleri romantik ilişki yaşayan kişilere vererek, doldurtup geri getirmişlerdir. Sınıf ortamında ölçek dolduran katılımcılara ve sınıf dışında ölçek doldurtan öğrencilere aldıkları derslerde ekstra puan verilmiştir. Kadın katılımcılar için romantik ilişkide memnuniyeti, kendi ilişkilerinin diğerlerinin romantik ilişkilerinden daha iyi olarak algılanması (b = .50), sevgilinin fiziksel çekiciliği (b = .21), sevgilinin kendilerini dinleyip, anlamaya çalışması (b = .16), sevgilinin iyi kişilik özelliklerine sahip olması (b = .12) ve sevgilinin ilişkiden daha fazla yararlanması (b = -.12) anlamlı olarak yordamaktadır (R² = .69, F (6, 186) = 69.10, p < .01). Kadın katılımcılardaki bağlanmayı ise ilişkilerinin ideallerindekine yakın algılanması (b = .30), harcadıkları zaman, çaba (b = .29) ve memnuniyet (b = .26) anlamlı olarak yordamaktadır (R² = .44, F (3, 195) = 50.33, p < .01). Erkek katılımcılar için romantik ilişkilerinden memnuniyeti, sevgilinin fiziksel çekiciliği (b = .35), kendi ilişkilerinin diğer çiftlerin romantik ilişkilerinden daha iyi algılanması (b = .34), sevgilinin iyi kişilik özelliklerine sahip olması (b = .22) ve sevgilinin kendilerini dinleyip, anlamaya çalışması (b = .14) yordamaktadır (R² = .65, F (6, 190) = 58.74, p < .01). Erkek katılımcılarda bağlanmayı ise memnuniyet (b = .50), harcadıkları zaman, çaba (b = .17) ve ilişkilerinin ideallerindekine yakın algılanması (b = .15) anlamlı olarak yordamaktadır (R² = .41, F (3, 201) = 47.25, p < .01). Bulgulara göre, kadın ve erkek katılımcıların ilişkilerindeki memnuniyeti farklı olarak yordayan değişken, ilişkiden daha çok kimin yararlandığı algısıdır. Kadın katılımcılarda, ilişkiden daha çok sevgilinin yararlandığının algılanması memnuniyeti olumsuz olarak etkilerken; erkek katılımcılarda, bu değişken anlamlı bir etki göstermemiştir. Beta değerleri incelendiğinde, kadın katılımcılarda, ilişkilerinin ideale yakın algılanması ve ilişkileri için çok çaba ve zaman harcamaları bağlanmayı daha fazla etkilerken; erkek katılımcılarda, memnuniyet ağırlıklı olarak bağlanmayı etkilemektedir. Özetle, bu araştırma ile kadın ve erkek katılımcılarda memnuniyeti ve bağlanmayı yordayan değişkenler incelenmektedir. Bulgulara göre, kadın katılımcılarda memnuniyeti ve bağlanmayı etkileyen değişkenlerin beta değerleri erkek katılımcılardan farklılık göstermektedir. Ayrıca, ilişkiden kimin daha fazla yararlandığı değişkeni, kadın katılımcılarda memnuniyeti yordayan anlamlı bir değişken iken, erkek katılımcılarda memnuniyeti anlamlı olarak yordamamaktadır.

Nuray Sakallı-Uğurlu

Bu çalışmanın genel amacı, geri dönüşüme ilişkin tutumlar ile çevresel değişimlerin sonuçlarının farkında olma, geri dönüşüm hakkında algılanan yarar, geri dönüşüm hakkında algılanan zorluk, geri dönüşüm hakkında algılanan bilgi, geri dönüşüm kumbaralarının varoluşu ve cinsiyet farklılığı arasındaki ilişkiyi araştırmaktır. Bu araştırmaya, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden 148 erkek ve 220 kadın olmak üzere toplam 368 öğrenci katılmıştır. Bu öğrenciler, incelenecek olan sosyal psikolojik değişkenleri içeren ölçeği sınıf ortamında doldurmuşlardır ve katılımlarından dolayı ekstra puan almışlardır. Yapılan faktör analizleri sonucunda, Geri Dönüşüme İlişkin Tutumlar Ölçeği’nde iki faktör bulunmuştur: Geri dönüşüme ilişkin genel tutumlar ve geri dönüşüm için gönüllülük-sorumluluk hissetme. Stern, Dietz ve Guagnano’un (1995) makalesinden uyarlanan Çevresel Değişimlerin Farkında Olmaya İlişkin Tutumlar Ölçeği’nin ise “çevresel korumanın yararları” ve “çevresel korumanın abartılması” olmak üzere iki ayrı faktörden oluştuğu bulunmuştur. Faktör analizi, iç tutarlık ve test tekrar test analizlerinden sonra, geri dönüşüme ilişkin genel tutumlar ve geri dönüşüm için gönüllülük-sorumluluk hissetme faktörleri bağımlı değişkenler; geri dönüşüm hakkında algılanan bilgi, geri dönüşüm hakkında algılanan yarar, geri dönüşüm hakkında algılanan zorluk, çevresel korumanın yararları, çevresel korumanın abartılması ve geri dönüşüm kumbaralarının varoluşu bağımsız değişkenler olmak üzere regresyon analizleri yapılmıştır. İlk olarak, erkek ve kadın katılımcılardan elde edilen tüm datalar kullanılarak yapılan regresyon analiz sonuçlarına göre, geri dönüşüm hakkında algılanan yarar (b = .45), çevresel korumanın yararları (b = .14), çevresel korumanın abartılması (b = -.13), geri dönüşüm hakkında algılanan zorluk (b = -.11) ve cinsiyet farklılığı (b = -.09) geri dönüşüme ilişkin genel tutumu yordamaktadır (R² = .51; F (7, 346) = 52.09, p < .01). Buna karşın, geri dönüşüm için gönüllülük-sorumluluk hissetmeye ilişkin tutumları, geri dönüşüm hakkında algılanan zorluk (b = -.42), geri dönüşüm hakkında algılanan yarar (b = .20), cinsiyet farklılığı (b = -.15), geri dönüşüm hakkında algılanan bilgi (b = .13) ve çevresel korumanın yararları (b = .09) değişkenleri yordamaktadır (R² = .51; F (7, 344) = 52.81, p < .01). Sadece erkek katılımcılar ele alınacak olursa, geri dönüşüm hakkında algılanan yarar (b = .49), çevresel korumayı abartma (b = -.18) ve çevresel korumanın yararları (b = .16) geri dönüşüme ilişkin genel tutumları yordayan değişkenlerdir (R² = .51, F (6, 137) = 24.02, p < .01). Geri dönüşüm için gönüllülük-sorumluluk hissetme konusu ele alınırsa, geri dönüşüm hakkında algılanan zorluk (b = -.51) ve geri dönüşüm hakkında algılanan yarar (b = .15) erkek katılımcıların bu tutumlarını yordamaktadır (R² = .49; F (6, 135) = 22.07, p < .01). Kadın katılımcılarda ise, geri dönüşüme ilişkin genel tutumları, geri dönüşüm hakkında algılanan yarar (b = .45), geri dönüşüm hakkında algılanan zorluk (b = -.24) ve çevresel korumanın yararları (b = .12) yordamaktadır (R² = .46, F (6, 203) = 29.06, p < .01). Geri dönüşüm için gönüllülük-sorumluluk hissetmeye ilişkin kadın katılımcıların tutumlarında, geri dönüşüm hakkında algılanan zorluk (b = -.36), geri dönüşüm hakkında algılanan yarar (b = .25) ve geri dönüşüm hakkında algılanan bilgi (b = .21) yordayıcı değişkenlerdir (R² = .46; F (6, 203) = 29.31, p < .01). Sonuç olarak, bu araştırma bazı sosyal psikolojik değişkenlerin geri dönüşüme ilişkin genel tutumları ve geri dönüşüm için gönüllülük-sorumluluk hissetmeye ilişkin tutumları nasıl yordadığını incelemektedir. Elde edilen bulgular, yurt dışında geri dönüşüm konusunda yapılan araştırmaların sonuçlarına bağlı olarak ve Türkiye’nin kültürel ve ekonomik koşulları göz önüne alınarak tartışılacaktır.

Bu çalışmada kadınların benlik-algısının, benlik-kurgusunun ve merkezi kimlik tanımının çalışma durumuna ve yaş grubuna göre değişip değişmediği incelenmiş, ayrıca aralarındaki ilişki örüntüsü betimlenmeye çalışılmıştır. Benlik-algısı, bireyin belirli ilişki alanlarındaki yeterlik duygusu ve bütünsel özdeğeri olarak, benlik-kurgusu kültürel değerlerle bütünleşme ya da bu değerlerden ayrışma olarak tanımlanmıştır. Öte yandan bireylerin kendilerini tanımlamada en önemli gördükleri kimlik rolleri de merkezi kimlik tanımı olarak ele alınmıştır. Yukarıda değinilen benlik kavramlarını; hem çalışma ve yaş durumlarına hem de aralarındaki ilişkilere göre betimlemek amacıyla, Ankara ilinde yaşayan ev kadınları ile vasıfsız ve uzman iş statülerinde çalışan kadınlar evlerinde ve işyerlerinde ziyaret edilerek ölçek uygulamaları gerçekleştirilmiştir. Araştırmada uygulanan ölçekler; Messer ve Harter’in (1986) geliştirdiği “Yetişkinler İçin Benlik-Algısı Ölçeği”, İmamoğlu’nun (1998) “Dengeli Bütünleşme-Ayrışma Ölçeği” ve araştırmacı tarafından geliştirilen “Kimlik Tanımı Sıralama Formu” dur. Ayrıca, deneklerin demografik bilgilerini öğrenmek amacıyla Kişisel Bilgi Formu kullanılmıştır. Araştırmada, 60 ev kadını, 69 vasıfsız iş ve 88 uzman iş statüsünde olmak üzere toplam 217 kişilik bir örneklemden veri toplanmış ve farklı istatistiksel teknikler aracılığıyla analiz edilmiştir. Araştırmanın birinci sorusuna ilişkin analiz sonuçlarına göre çalışan kadınlar ev kadınlarına kıyasla kendilerini daha değerli olarak algılamaktadırlar. Buna karşın, yetişkinler de gençlere kıyasla ev işinde ve mesleki alanda kendilerini daha yeterli algılamaktadırlar. Araştırmanın ikinci sorusu olarak, benlik-kurgusunun çalışma durumuna ve yaş grubuna göre farklılık gösterip göstermediği incelenmiştir. Uzman işte çalışma ile genç olma kadınların bireysel-gelişim yöneliminde özerkleşmeyi artırıcı etkenler olarak belirmiştir. Öte yandan, yaşın ilerlemesi ile birlikte kadınlarda ilişkisel yönelim boyutunda bütünleşme eğilimi artmaktadır. Bunun yanında, çalışma durumu ve yaşın benlik-kurgusu üzerinde ortak etkisi saptanmıştır. Uzman işlerde çalışan hem genç hem de yetişkin kadınlar, diğer çalışma kategorilerindekilere kıyasla daha fazla özerklik eğilimi taşımaktadır. Ev kadınlarında ve vasıfsız işlerde çalışanlarda ise, genç yetişkin grupta olma bireysel gelişim yöneliminde bireyleşmeyi geliştirici bir rol oynamaktadır. Benlik-algısı ve benlik-kurgusu arasındaki ilişki örüntüsüne bakıldığında, bireysel-gelişim yöneliminin atletik yeterlik algısı ile ilişkisel yönelimin ise yakın ilişkiler ve bütünsel özdeğer ile yüksek düzeyde ilişkili olduğu izlenmektedir. Benlik-kurgusunun bu iki temel yöneliminin benlik-algısı üzerindeki etkisi içerdikleri kutuplara göre incelendiğinde ise; bireyleşmiş benlik-kurgusuna sahip kadınların kalıplaşmış benlik-kurgusuna sahip kadınlara göre kendilerini yakın ilişkilerde, atletik alanda ve fiziksel görünüm alanında daha yeterli algıladıkları görülmüştür. Öte yandan, ilişkili benlik-kurgusuna sahip kadınlar kopuk benlik-kurgusuna sahip kadınlara kıyasla kendilerini ev işinde ve yakın ilişkilerde daha yeterli algılamakta ve kendilerini göreli olarak daha değerli hissetmektedirler. Son olarak, kadınların merkezi kimlik tanımı incelendiğinde, kadınların kendilerini tanımlamada en önemli gördükleri kimlik boyutlarının sırasıyla aile, eğitim ve meslek olduğu görülmüştür. Çalışma durumuna göre bakıldığında ise, ev kadınları ve vasıfsız işte çalışan kadınlar için ailenin, uzman işte çalışanlar için eğitimin daha merkezi olarak algılandığı saptanmıştır. Tüm bulgular bir arada değerlendirildiğinde uzman işlerde çalışan kadınlar açısından bireyleşme eğiliminin özellikle özdeğeri yordamaya katkıda bulunduğu ve bu kategorideki kadınların kimlik tanımında mesleğin ve eğitimin öncelik taşıdığı görülmektedir. Öte yandan, vasıfsız işlerde çalışan kadınlarla ev kadınları açısından bireyleşme eğiliminin sadece genç olanlarda görüldüğü, yaşlı grupta bütünleşme eğiliminin daha güçlü olduğu izlenmektedir. Ancak, bu kategorilerdeki tüm kadınlar için ailenin, meslek ve eğitimden daha merkezi bir önem taşıdığı söylenebilir. Yine tüm bulgular kadınların yaşına göre değerlendirildiğinde yetişkin kadınlarda ilişkisellik yöneliminin içerdiği bütünleşme kutbunun daha baskın olduğu, bu bütünleşme eğiliminin özellikle yakın ilişkilerdeki yeterlik duygusu ve özdeğeri yordamaya katkıda bulunduğu görülmektedir. Ayrıca, vasıfsız işlerde çalışan yetişkin kadınlarla ev kadınlarında gözlenen bütünleşme eğilimi ile yakın ilişkilerde kendine güven algısı ve yüksek özdeğer ilişkisinin ailenin baskın kimlik tanımı olmasıyla da bir arada gittiği söylenebilir. Anılan bulgular, benlik ve kimlik ile ilgili kuramlar ve modeller çerçevesinde tartışılmıştır.

Son yıllarda grupla ilgili etkili bir kuram Sosyal Baskınlık Kuramı’dır (Social Dominance Theory). Grup temelli önyargı ve baskıya her an ve her yerde rastlanmakta olduğu gerçeğinden hareketle Sidanius ve arkadaşları tarafından (1991) geliştirilen Sosyal Baskınlık Kuramı, grup içi ilişkileri hiyerarşik sosyal sistemler bağlamında ele alıp incelemektedir. Kurama göre bireyler, etnik, ırksal ya da sosyal sisteme dayalı grup temelli sosyal hiyerarşiler oluşturmak eğilimindedirler. Söz konusu grup temelli hiyerarşiler değişmeden varlığını sürdürmek eğilimindedirler. Amerika Birleşik Devletleri’nde gözlenen etnik hiyerarşi buna örnek gösterilebilir. ABD’de hangi grupların üst (Avrupa kökenli Amerikalılar), hangi grupların alt statülü gruplar (Afrika kökenli Amerikalılar ve Latinler) oldukları konusunda yaygın bir görüş birliği vardır (Sidanius ve Pratto, 1993; Sidanius, 1993). Sosyal Baskınlık Kuramı’nın temel amacı bu türden grup temelli hiyerarşilerin oluşmasında ve sürdürülmesinde etkili olan mekanizmaları ortaya koymaktır(Sidanius, Pratto ve Mitchell, 1994). Kurama adını veren ve temel öğesi olan sosyal baskınlık yönelimi (SBY), bireylerin ve içinde bulundukları grupların, diğer gruplar üzerinde sosyal baskınlığa ve üstünlüğe sahip olmayı istedikleri ölçüde işlerlik kazanmaktadır. Sosyal Baskınlık Kuramı’na göre grup dışına yönelik saldırganlık ve baskınlığın ortaya çıkmasında etkili olan temel faktörlerden biri de bu yönelimdir. Sosyal baskınlık yönelimi, sosyal gruplar arasında baskın hiyerarşik ilişkiler yaratmayı istemekle ilişkili bireysel bir değişken olarak da tanımlanabilir. Sosyal baskınlık yönelimi yüksek olan bireyler, kendilerinden düşük statüye sahip kişilere karşı pek fazla empatik olmamak, görece muhafazakar, ırkçı ve önyargılı olmak eğilimindedirler (aktaran, Pratto, Sidanius Stallworth ve Malle, 1994). Sosyal baskınlık yönelimi ile eşitsizliği temel alan ideolojiler arasında da bir ilişki vardır. Sosyal baskınlık yönelimi, grup dinamikleri ve çatışma konusunda açık ipuçları sunan bir kişilik yapısı olarak da tanımlanabilir. Bu yapı, ölüm cezasının desteklenmesi, siyasal muhafazakarlık (Pratto, Sidanius, Stalworth ve Malle, 1994) gibi siyasal tutumlar açısından da önemli ipuçları sunmaktadır ( Rabinowitz, 1999). Önceki araştırmalar, Amerika’dan çok daha eşitlikçi bir ülke olarak kabul edilen İsveç’te grup baskınlığı yönelimi ile kapitalizmin (Sidanius ve Pratto, 1993b), ırkçılığın ve cinsiyet ayrımcılığının (Sidanius, Devereux ve Pratto, 1992) desteklenmesi arasında bir ilişki olduğuna, aynı zamanda Avustralya, Rusya, İsveç ve ABD’de gözlenen aynı türden cinsiyet ayrımcılığına (Sidanius, Pratto ve Brief, 1995) işaret etmektedir. Pratto ve arkadaşları (1994) sosyal baskınlık yönelimine ilişkin bireysel değişkenliğin yukarda açıklanan ideolojilerle, siyasal tutumlarla ve hiyerarşik rollerle benzer ilişki kalıplarına sahip olduğunu savunmakta ve pek çok toplumda da güvenilir bir biçimde ölçülebileceğini belirtmektedirler (Pratto, Sidanius Stallworth ve Malle, 1994; Rabinowitz,1999). Türkiye’de gruplar özellikle de etnik gruplar konusunda çok konuşulmasına karşın konu üzerinde yok denecek kadar az çalışmanın yapıldığı görülmektedir. Sosyal Baskınlık Kuramının savunduğu görüşlerin Türkiye’de geçerliğini sınamak ve böylece kuramın gücünü görmek önemlidir. Türkiye’de bazı grup üyeleri kendilerini farklı tanımlamakta ve toplumda ayrımcılığa maruz kaldıklarını iddia etmektedirler. Alt grup kimliklerini ön plana çıkaran bu bireyler gruplarıyla özdeşleşmelerini arttırmakta, toplumda statü farklılıklarının olduğunu düşünmektedirler. Bu araştırmada Atatürk’ün 1920 yılında söylediği “Türkiye’de yalnızca Türkler yaşamıyor, Çerkesler, Kürtler, Lazlar da yaşıyor” sözünden yola çıkılarak bu etnik gruplarla çalışılmış, bu grupların grup içi özdeşleşme düzeyleri, algıladıkları ayrımcılık ve statü farkları araştırılmıştır. Bu grupların Vatanseverlik açısından farklılaşıp farklılaşmadıkları ve bütün bu değişkenlerin Sosyal Baskınlık Kuramı’nın en önemli değişkeni olan sosyal baskınlık yönelimiyle ilişkisi incelenmiştir. Böylece ABD’de, İsrail’de yapılmış olan gruplar arası ilişkiler ile ilgili çalışma bulguları ile Türkiye’de yapılanların bulgularını karşılaştırma ve Sosyal Baskınlık Kuramını Türkiye’de sınama amaçlanmıştır. Bu araştırmada, sosyal baskınlık yönelimi, vatanseverlik, grupla özdeşleşme, adaletsizlik algısı ve gruba bağlılık arasındaki ilişkilere bakılmış, statü algısı açısından etnik gruplar arasında farklılıkların olup olmadığı araştırılmış ve farklı etnik gruplardaki üniversite öğrencileri arasında sosyal baskınlık yönelimi, vatanseverlik, grup içi özdeşleşme, adaletsizlik algısı ve gruba bağlılık açısından farklılıkların bulunup bulunmadığı görülmeye çalışılmıştır. Son olarak gruba bağlılık, grup içi özdeşleşme, adaletsizlik algısı ve grup statüsü algısının SBY’ni, sosyal baskınlık yöneliminin de vatanseverliği yordayıp yordamadığına bakılmıştır. Araştırmaya farklı etnik gruplardan 206’sı kadın, 214’ü erkek toplam 420 üniversite öğrencisi katılmıştır. Araştırmanın temelini oluşturan sorulara yanıt aramak amacıyla deneklere SBY, Vatanseverlik, Grup İçi Özdeşleşme, Adaletsizliğin Algısı, Grup Statüsü Algısı ve Gruba Bağlılık ölçekleri uygulanmıştır. Bu ölçeklerin Türkçe’ye uyarlama ve geçerlik–güvenirlik çalışmaları araştırmacı tarafından yapılmıştır. Araştırmanın temel bulgularından biri, statü açısından etnik gruplar arasında fark olduğudur. Tüm denekler statü açısından Türkleri en yüksek statüde görmekteyken, statü açısından en düşük görülen grup Kürtlerdir. Ayrıca etnik gruplar sosyal baskınlık yönelimi ve vatanseverlik açısından karşılaştırıldığında, Kürt deneklerin diğer etnik gruplara göre daha düşük sosyal baskınlık yönelimine ve vatanseverliğe sahip oldukları görülmektedir. Grup içi özdeşleşme ve gruba bağlılık açısından da etnik gruplar arası farkın anlamlı olduğu, etnik gruplarıyla en çok özdeşleşme gösteren ya da etnik gruplarına en bağlı grupların Çerkezler ve Kürtler olduğu bulunmuştur. Etnik gruplara adaletsizlik algısı açısından bakıldığında diğer gruplara göre Kürtlerin en fazla adaletsizlik algıladıkları görülmektedir. Bundan başka adaletsizlik ve grup statüsü algısının SBY’ni yordadığı, SBY’nin ise vatanseverliği yordadığı bulunmuştur.

Gülten Akarsu, Metin Özdemir ve A. Yasin Şenyurt

17 Ağustos ve 12 Kasım 1999 depremleri sonucunda Marmara Bölgesi’nde geniş çaplı can ve mal kaybı meydana gelmiştir. Resmi rakamlar 17 Ağustos depreminde 15 000-18 000 kişinin hayatını kaybettiğini, 25 000 kişinin yaralandığını; 12 Kasım depremi sonrasında ise 800 kişinin öldüğünü ve 5 000 kişinin yaralandığını rapor etmektedir. Her iki deprem sonucunda resmi makamlara göre 25 000 ev ve 5 000 işyeri hasar görmüş ya da kullanılamaz hale gelmiştir. Halbuki Japonya gibi depremlerin yoğun olarak yaşandığı ülkelerde aynı şiddetteki depremler çok daha az hasara ve can kaybına yol açmaktadır. Depremlerin bu denli büyük zararlara yol açmasında temel nedenlerden biri de depremin şiddeti kadar depremlere karşı alınması gereken önlenmelerin alınmamış olmasıdır. Halbuki, deprem bölgesinde yaşayan insanların depremlere karşı yeterince bilgi sahibi olmaları, deprem öncesinde, deprem sırasında ve deprem sonrasında yapılması gerekenleri bilmeleri can ve mal kaybını önemli ölçüde azaltabilir (Karancı, Akşit, Anafarta, Özdemir, 2001). Bu nedenle afet bölgelerinde halkın bilinçlendirilmesi ve alınması gereken önlemler hakkında bilgilendirilmeleri oldukça etkinli olabilir. Bu çalışmanın amacı 17 Ağustos ve 12 Kasım depremlerini yaşamış olan depremzedelerin deprem hakkındaki duygularını, deprem sonrasındaki “depremlere karşı önlem alma” davranışlarını incelemektir. Elde edilecek bilgilerin deprem bölgelerinde uygulanacak olan bilinçlendirme eğitimlerinin yapılandırılmasında yardımcı olabileceği düşünülmektedir. 1999 depremlerinden yoğun olarak etkilenen Adapazarı ve Düzce’de 92 depremzede (% 32 kadın, % 68 erkek) araştırmacılar tarafından konutlarında ziyaret edilmiştir. Görüşme yapılan depremzedelerin % 23’ü apartman dairesinde, % 54’ü müstakil evlerde, % 23’ü prefabrik konutta yaşamaktadır. Araştırmada kullanılan veri toplama aracı iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi, gelir düzeyi gibi bilgilerin dışında katılımcılara depremin kendilerinde çağrıştırdığı duygular, depremin nedeni ve deprem zararlarının sorumluları hakkında sorular soruldu. İkinci bölümde ise deprem öncesi alınması gereken bazı önlemleri alıp almadıkları (bina zemin etüdü yaptırmak, tehlike yaratabilecek eşyaları sabitlemek, evin güvenli yerlerini belirlemek vb.) ve bunların nedenleri soruldu. Son olarak da deprem ve alınması gereken önlemler hakkında bilgi kaynaklarını belirlemek ve bu bilgi kaynaklarına ne kadar güvendiklerini öğrenmek amacı ile sorular sorulmuştur. Araştırma sonuçları depremzedelerin deprem denilince en yaygın olarak korku, ardından ölüm, çaresizlik, üzüntü ve panik hissettiklerini göstermektedir. Katılımcıların % 64.8’i depremin bir doğa olayı olduğunu belirtirken, % 13.2’si depremi Allah’ın bir cezası, % 14.3’ü kader, % 8.9’u ise kıyamet alameti olduğunu belirtmişlerdir. Genel olarak depremin kontrol dışı, doğa üstü bir nedenden kaynaklandığını belirtenler (Allah’ın cezası, kader ve kıyamet alameti) katılımcıların % 36’sıdır. Depremlere karşı önlem alma konusunda ise en çok devletin (% 69.6) sorumlu olduğu belirtilmiştir. Katılımcıların % 67.4’ü belediyelerin, % 59.8’i müteahhitlerin, % 53.3’ü vatandaşların, % 46.7’si mühendislerin ve % 28.3’ü sivil toplum örgütlerinin depremlere karşı önlem almada sorumlu olduğunu belirtmişlerdir. Depreme karşı alınan önlemlere bakıldığında ise katılımcıların en çok deprem esnasında yapılması gerekenler hakkında bilgi edinmeye çalıştığı (% 87.2), evdeki güvenli yerleri belirledikleri (% 71.8), acil durumlar için gerekli olabilecek malzemeleri depoladıkları (% 71.8), bina imar planının uygunluğunu kontrol ettikleri (% 43.7) ve bina zemin etüdü (% 41.7) yaptırdıkları görülmektedir. Alınması gereken önlemler hakkındaki bilgilerin kaynağının ise en çok televizyon ve gazeteler olduğu görülmüştür. Ancak bu bilgilere orta düzeyde güvenilmektedir; sırasıyla M = 2.67 ve M = 2.71 (5 noktalı Likert tipi ölçek). En önemli bilgi kaynaklarının bu konularda verilen seminerler olduğunu belirtenler ise elde ettikleri bilgilere daha fazla güvenmektedirler (M = 3.84, SS =1.4). Elde edilen sonuçlar depremin depremzedelere korku, ölüm, çaresizlik gibi duyguları yoğun olarak hatırlattığı görülmektedir. Ayrıca katılımcıların yaklaşık 1/3’ü depremin kontrol dışı bir nedenden (Allah’ın cezası, kader, kıyamet alameti gibi) kaynaklandığını düşünmektedirler. Buna karşılık özellikle de müstakil evlerde yaşayanlar depreme karşı hazırlıklı olma konusunda daha duyarlıdırlar. Depremlere karşı hazırlıklı olma bilinci vermek için afet bölgelerinde verilecek bilinçlendirme eğitimlerinin temel hedeflerinden biri depremin bir doğa olayı olduğu, ancak zararlarını azaltmak için önlem alınabileceğini bilincini vermek olmalıdır. Bunun yanı sıra deprem zararlarından özellikle de devlet ve belediye gibi kurumların sorumlu tutulmasının yerine, aynı zamanda halkın kendi davranışlarının da depremin daha fazla zarar vermesine neden olabileceği bilgisi verilmelidir. Bu araştırmanın sonuçları, seminer gibi karşılıklı iletişime dayalı bilgilendirme yöntemleri ile elde edilen bilgilere daha fazla güvenildiğini göstermektedir. Buna karşılık en yaygın bilgi kaynağı televizyon ve gazetelerdir. Bilinçlendirme çalışmalarında medyanın etkili kullanımının yanısıra karşılıklı etkileşime dayalı yöntemlerin kullanılmasının da oldukça faydalı olacağı görülmektedir.

Bu araştırma, temelini Kohlberg’in kuramından alan ahlaki muhakeme ile bireysel farklılıkları içinde barındıran kişilik arasında bir ilişki olup olmadığını incelemeyi amaçlamaktadır. Ahlakın gelişimi içersinde önemli bir yere sahip olan yedi kavramı açıklayan Kohlberg, özellikle sosyal çevre içersinde edinilen deneyimlerin, üstlenilen sorumluluğun, uzlaşıcı olabilmenin önemini vurguladığından, bu çalışmada ahlak gelişimi ile kişiliğin “dışadönüklük”, “deneyime açıklık”, “sorumluluk”, “uzlaşılabilirlik” boyutları arasındaki ilişkinin sorgulanması amaçlanmaktadır. Güdülen bir diğer amaç ise, ahlak ile yaş ve eğitim faktörleri arasındaki ilişkinin sınanmasıdır. Çalışmada, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü’nden 52 birinci (yaş ortalaması=19,39) ve 25 dördüncü sınıf öğrencisi (yaş ortalaması=23,13), örneklem grubunu oluşturmaktadır. Birinci sınıf öğrencileri içinde 47 tane kız, 5 erkek öğrenci; dördüncü sınıf öğrencileri içinde de 23 kız, 2 erkek öğrenci bulunmaktadır. Çalışmada, Demografik Bilgiler Formu, Değerlerin Belirlenmesi Testi ve Neo-5 Faktörlü Kişilik Envanteri veri toplama araçları olarak kullanılmıştır. Araştırılmakta olan ahlak gelişimi ve kişilik konusunda katılımcıların geçmiş deneyim ve aile öykülerinin kontrol edilebilmesi için “Demografik Bilgiler Formu” düzenlenmiştir. Formda, katılımcıların yaşları, cinsiyetleri, gitmiş oldukları lisenin türü, okumakta oldukları psikoloji bölümünün kaçıncı tercihleri olduğu, İstanbul’da kaç yıldır bulundukları, daha önce bulundukları şehir/şehirler ve bu şehirlerde bulunuş süreleri ile ailelerinin sosyo-ekonomik seviyeleri ve meslekleri sorgulanmaktadır. Katılımcıların ahlak gelişim basamaklarının ölçülmesi amacı ile “Değerlerin Belirlenmesi Testi” (Defining Issues Test-DIT) (Rest,1986) kullanılmıştır. Kohlberg’in Ahlaki Gelişim Kuramına dayanan testin Türkiye’ye adaptasyonu yapılarak (Cesur, 1997) pek çok farklı araştırmada kullanılmıştır. Değerlerin Belirlenmesi Testi, farklı gelişim basamaklarında olan kişilerin ahlaki problemlerle ilgili değerleri farklı tanımlayacağını öngörmektedir. Testin Türkçeye adapte edilen versiyonu 4 hikaye ve bu hikayelerle ilgili olan 12 değerlendirme cümlesinden oluşmaktadır. Katılımcılardan hikayeyi okuduktan sonra, hikayeyle ilgili bir karar vermesi, daha sonra da 12 değerlendirme cümlesinin verdikleri kararı ne ölçüde etkilediğini belirtmesi beklenmektedir. Son olarak da 12 değerlendirme cümlesinin içinde en önemli olan dört tanesi seçilmektedir. Değer ifadeleri farklı ahlaki yargı basamaklarını temsil edecek şekilde düzenlenmiş olduğundan, katılımcıların aldıkları puan ahlaki yargı bakımından bir kontinyumdaki yerlerini belirlemektedir. Hesaplanan P Puanı da, katılımcıların “uzlaşım sonrası devre”ye ait puanlarını göstermektedir. Katılımcıların kişilik özelliklerinin ölçülmesi amacı ile NEO 5 Faktörlü Kişilik Envanteri kullanılmaktadır. Costa ve McCrae (1991) tarafından geliştirilen ve Türk popülasyonunda kullanılmak üzere Sunar (1996) tarafından adaptasyonu yapılan NEO Beş Faktörlü Kişilik Envanteri kişiliğin beş boyutunu ölçer: Nörotisizm, Dışadönüklük, Deneyime Açıklık, Uzlaşılabilirlik ve Sorumluluk. Test, 60 sorudan oluşmaktadır. Her bir soru, “Bana çok uygun”, “Bana uygun”, Emin değilim”, “Bana uygun değil”, “Bana hiç uygun değil” şeklinde beş kategorili likert tipi değerlendirme yapılması beklenmektedir. Neo-5 Faktörlü Kişilik envanterinin Deneyime Açıklık boyutuyla Ahlak Gelişimi Puanı arasında olumlu, Dışadönüklük boyutuyla Dışa Dönüklük Puanı arasında negatif bir ilişki bulunmuştur. Yapılan tek yönlü varyans analizinde, anlamlı olmamakla beraber dördüncü sınıf öğrencilerinin ahlak gelişimi puanı birinci sınıflardan yüksek bulunmuştur. Ahlak gelişimi puanı, cinsiyet, yaş, anne ve babanın eğitim düzeyi ve okunan lisenin türü bakımından farklılaşmamıştır.

Ozanser Uğurlu

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Psikoloji Bölümü

Bu çalışmanın amacı Orta Doğu Teknik Üniversitesi öğrencilerinin,11 Eylül 2001’de Amerika Birleşik Devletleri’nde New York ve Washington D.C.’ye yapılan saldırılara karşı ve bu saldırıya karşın Amerika Birleşik Devleti’nin Afganistan’da Taliban’a karşı askeri müdahelesinin haklılığı ile ilgili düşünceleri ile bu öğrencilerin siyasi tercihlerine, milliyetlerine verdikleri önem ve sosyo-ekonomik düzeyleri arasındaki ilişkiyi incelemektir. Bu çalışmada kültürlerarası bir araştırmanın Türkiye verileri kullanılmıştır. Araştırmaya, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nden 225 erkek ve 287 kadın olmak üzere toplam 512 öğrenci katılmıştır. Katılımcıların yaş ortalamaları 21.04 (SD = 3.85) değerindedir. Katılımcıların beşi alt sosyo-ekonomik, yüz otuz beşi orta-alt sosyo-ekonomik, üç yüz kırk dokuzu orta-üst sosyo-ekonomik ve on yedisi üst sosyo-ekonomik düzeyde olduklarını belirtmişlerdir. Katılımcılar, Glick ve Fiske tarafından düzenlenen kültürlerarası çalışma için hazırlanmış olan ölçeğin Türkçe versiyonunu doldurmuşlardır. Burada sunulan çalışma için ölçülen değişkenler; öğrencilerin cinsiyetleri, siyasi tercihlerine ve milliyetlerine verdikleri önem, sosyal ekonomik düzeyleri, 11 Eylül saldırısı ve Amerika Birleşik Devleti’nin Taliban’a karşı askeri müdahelesine ilişkin tutumlarıdır. Öğrenciler bu araştırmaya katılımlarından dolayı aldıkları derslerde ekstra puan almışlardır. Bulgulara göre, katılımcıların siyasi tercihlerine verdikleri önem ile 11 Eylül saldırısının haksız olarak algılanması, 11 Eylül saldırısının terorist bir hareket olarak algılanması, 11 Eylül kurbanlarına üzülme, Amerika Birleşik Devleti’nin Taliban’a saldırma hakkının varolduğuna inanma arasında negatif korelasyonlar vardır. Katılımcıların milliyetlerine verdikleri önem ile 11 Eylül saldırısının terorist bir hareket olarak algılanması ve Amerika Birleşik Devleti’nin Taliba’na saldırma hakkının olduğuna inanma arasında pozitif korelasyonlar bulunmuştur. Katılımcıların sosyo-ekonomik düzeyleri ile 11 Eylül saldırısının haksız olduğuna inanma, 11 Eylül saldırısının terorist bir hareket olarak algılanması, 11 Eylül kurbanlarına üzülme, ve Amerika Birleşik Devleti’nin Taliba’na saldırma hakkı olduğuna inanma arasında pozitif korelasyonlar bulunmuştur. Ayrıca, 11 Eylül saldırısının terorist bir hareket olarak algılanması ile bu saldırının haksız olarak görülmesi, kurbanların durumlarına üzülme ve ABD’nin Taliban’a saldırma hakkı olduğuna inanma arasında da korelasyonlar vardır. Sonuç olarak, bu araştırma Orta Doğu Teknik Üniversitesi öğrencilerinin 11 Eylül saldırısına ve Amerika Birleşik Devleti’nin Afganistan’ da Taliban’ a askeri müdahalesine karşın görüşlerini ve bu görüşleri etkileyebilecek olan siyasal tercihe verilen önem, milliyete verilen önem ve sosyo-ekonomik düzey gibi bazı sosyal unsurlar arasındaki korelasyonel ilişkiyi araştırmıştır. Bulgular sosyal psikolojik kuramlar açısından ele alınarak tartışılacaktır.

Bu araştırmanın amacı lise çağı öğrencilerinin evlilik sistemini genel olararak nasıl algıladıklarını incelemektir. Liseli öğrencilerin evliliği nasıl tanımladıkları, evlilikten ne bekledikleri, evlilikte kriz ve çatışma dönemleri hakkındaki düşünceleri, öne sürdükleri krizle başa çıkma yöntemleri gibi açılardan bakılarak evlilik kurumu ile ilgili ortak bir görüşe sahip olup olmadıkları gözlemlenmek istenmektedir. Yöntem olarak yarı yapılandırılmış mülakat yöntemi kullanılmıştır.Yaşları 18-16 arasında değişen on tane kız ve on tane erkek olmak üzere 20 kişiden oluşan çeşitli liselerden gelen öğrenci grubu ile ayrı ayrı mülakatlar yapılmıştır. Sorulan sorulara verilen cevaplar içerik analizi yöntemi ile değerlendirilmiştir. Bulgulara göre denek grubunun çoğunluğu, evliliğin gerekliliğini ve bu doğrultuda aşkın önemini vurgulamışlardır. Evliliğin tanımında ortak olarak belirtilen özellik ise, hayatı paylaşmak ve buna bağlı olarak sevgi, saygı ve hoşgörü içerisinde yaşamaktır. Kızlar için sevgi ve saygı ön plandayken, erkekler mutluluk ve anlaşmayı önemsemektedirler. Liseli örneklem grubumuzun yarısından fazlası evliliği aşkla bağdaştırmıştır. Aşk, iyi anlaşma durumu olarak nitelendirilmiştir.Özellikle kızlarda gözlemlenen genel bir kanı ise,cinselliğin aşktan sonra gelmesi gerektiği; ancak yine de evliliğin vazgeçilemez bir parçası olduğu görüşüdür. Evliliğin bir gereksinim olduğu, liseli örneklemimizde kızlara oranla erkekler tarafından daha fazla vurgulanmıştır. Evliliğin gerekliliği konusunda, erkekler, paylaşım,destek,düzenli bir hayat, yakın birine sahip olma isteğini vurgularken, kızlar, aşk ya da toplumsal baskı üzerinde durmuşlardır.Her iki grup da evliliğin aile kurmak için gerekli olduğunu söylemişlerdir. Evliliğin gereksiz ve evlenmeden birlikte yaşamanın normal olduğu daha çok kızlarca dile getirilmiştir.Genel inanışa göre, kadınların evliliğe erkeklerden daha hevesli olmalarına rağmen, örneklemimizden alınan bilgilerde bunun tersi bir eğilim gözükmektedir. Nitekim kadınlar kadar erkekler için de evliliğin hayatta önemli bir amaç olduğu yabancı kaynaklı araştırmalarda da vurgulanmaktadır. Mülakatlardan çıkan ifadelerde “çocuğun” evliliği bütünleştirici, aile bağlarını kuvvetlendirici bir etkisi olduğu görüşü saptanmıştır. Sorumluluk duygusunu arttıran, paylaşımı yükselten, neşe ve övünç kaynağı olarak tanımlanan çocukların, boşanmayı güçleştirdiği, varlıkları ile ailenin kolay kolay yıkılmadığı görüşü katılımcılar tarafından vurgulanmıştır. Çocuk, evlilik içinde istendik ve yararlı bir etmen olarak tanımlanmıştır.Liseli gençlerin, gerek evlilik tanımlamalarında gerekse evlilikte krize yol açan sebepler arasında maddi konulardan çok manevi konulara yer verdikleri gözlemlenmiştir. Kriz dönemi boşanmaya bir basamak olarak tanımlanırken, boşanmanın evlilik kadar doğal olduğu ve başarısız bir evliliğin gelenekleri sürdürmek adına uzatılmaması gerektiği vurgulanmıştır. Kriz dönemi ve boşanmanın çiftlerden çok çocuklar üzerinde yıkıcı bir etkisi olduğu fikri paylaşılmaktadır. Modern evliliklerin eskiye oranla çiftler arasında daha eşitlikçi ve daha özgür bir yaklaşım sağlaması gençler tarafından olumlu bir şekilde değerlendirilmektedir. Sonuç olarak evlilik hakkında lise grubu örnekleminde ortak fikir ve inanışlara rastlanmıştır. Bu fikirlerin, ortak bir görüş, teori ve inanışı vurgulayan bir “sosyal temsil” niteliğinde olup olmadığının anlaşılabilmesi için daha geniş örneklem grubunda benzer çalışmaların yapılması gerekmektedir. Detaylı tartışma mulakatlar incelenerek yapılan içerik analizi doğrultusunda hazırlanacak olan tablo esas alınarak yapılacaktır.

Ayda Büyükşahin

Bağlanma kuramı, romantik ilişkileri açıklamada etkili kuramlardan biridir. Bu kurama göre bağlanma stilleri, yakın ilişkilerde bireylerin davranışlarında, ilişkilerinden doyum almalarında, ilişkilerde yaşanan sorunlardan etkilenmelerinde ve bu sorunlarla başa çıkmalarında etkilidir. Bireylerin romantik ilişkilerinin olmaması ya da romantik ilişkilerine güvensiz bağlanma stili ile bağlanmaları, yalnızlık, stres gibi olumsuz deneyimler yaşamalarına neden olmaktadır. Bu araştırmada da, romantik ilişkisi olan ve olmayan üniversite öğrencilerinin bağlanma stillerinin, stres belirtileri, stresle başaçıkma ve benlik saygısı açısından karşılaştırılması amaçlanmıştır. Araştırmanın örneklemini Ankara’daki çeşitli fakültelerde okuyan, seçkisiz olarak seçilen 200 kız, 200 erkek olmak üzere toplam 400 üniversite öğrencisinden oluşturmaktadır. Veriler, demografik bilgi formu, Yakın İlişkilerde Yaşantılar Envanteri, İlişki Ölçekleri Anketi, Rosenberg Benlik Saygısı Ölçeği, Stres Belirti Ölçeği ve Stresle Başa Çıkma Tarzları Ölçeği aracılığıyla toplanmıştır. Ölçekler, gönüllü olarak katılan katılımcılara bireysel olarak uygulanmıştır. Elde edilen veriler varyans analizi ile değerlendirilmiştir. Ayrıca ölçümler arasındaki korelasyonlara bakılmıştır. Uygulanan istatistiksel analizler sonucunda romantik ilişkisi olan ve olmayan üniversite öğrencilerinin, korkulu bağlanma stili ile bağlı olmalarında farklılık gösterdikleri bulunmuştur. Diğer bağlanma stilleri yönünden gruplar arası fark yoktur. Ayrıca, benlik saygısı ve stres belirtileri göstermeleri yönünden de fark bulunmamıştır. Stresle başa çıkma tarzları açısından sadece iyimser tarzda başa çıkma yönünden bu gruplar arasında anlamlı farklılık elde edilmiştir. Romantik ilişkilere güvenli ve güvensiz bağlanmanın benlik saygısı, stres düzeyi ve stresle başa çıkma tarzlarını yordadığı; güvenli bağlı bireylerin güvensiz bağlı bireylere göre yüksek benlik saygısına sahip oldukları, daha düşük stres belirtisi gösterdikleri ve daha yapıcı stresle başaçıkma tarzlarını tercih ettikleri bulunmuştur. Bağlanma stillerinin, stres belirtileri ve stresle başa çıkma tarzlarının cinsiyete göre farklılık gösterdiği; olumsuz özelliklerde (güvensiz, kaygılı bağlanma, daha fazla stres belirtisi gösterme vb.) kızların erkeklere göre daha yüksek ortalamalara sahip oldukları sonucu elde edilmiştir. Bağlanma kuramı ile ilgili bugüne kadar çok sayıda araştırma yapılmıştır. Ancak, aşkı bağlanma süreci olarak ele alan ve ikili ilişkilerde yaşanan pek çok olumlu ve olumsuz deneyimleri bağlanma yaklaşımı çerçevesinde inceleyen çalışmalar oldukça sınırlıdır. Bu araştırma, üniversite öğrencilerinin ikili ilişkilerinde yalnızlık hissetmeleri, stres yaşamaları ve stresle başa çıkma tarzları açısından farklılık gösterdiklerini ve ilişkilerinde yaşadıkları bir çok olumlu ve olumsuz duyguların bağlanma stillerine nasıl dayandığını açıklayabilmektedir. Bu nedenle, bu konuda bilgi sahibi olmak, ikili ilişkilerde yaşanan çatışmaların nedenlerinin anlaşılması, çiftlerin ilişkilerine yön vermeleri, ilişkilerinin kalitesinin arttırılması bakımından yararlı olacağı düşünülmektedir.

Evlilikte kadına uygulanan şiddet doğu-batı, gelişmiş-gelişmekte olan ayrımı yapmadan bir çok toplumda görülen ve kadının sadece fiziksel ve psikolojik sağlığını değil, aynı zamanda toplumsal yerini ve kimliğini olumsuz yönde derinden etkileyen bir olgudur. Konu üzerinde yapılan çalışmalar sorunun aşılmasında kamu oyunun bilinçlenmesinin ve sorun hakkında bir farkındalık yaratılmasının çok önemli bir rol oynayacağını işaret etmektedir. Böyle bir farkındalık, evlilikte şiddet olayları ile ilk elden meşgul olan güvenlik güçleri, sağlık personeli gibi meslek gruplarının konu üzerindeki hassasiyetlerini arttırmak, olayla karşılaşan sıradan insanın tepkisini sağlamak, ve toplumsal ve hukuksal karar mekanizmalarını sorunun aşılmasına yönlendirmek açısından önemlidir. Böyle bir farkındalığın sağlanması için toplumumuzun konuya karşı tutumlarını öğrenmek ve bu tutumları etkileyen faktörleri ortaya çıkarmak önemli görülmektedir. Bu çalışma, öğrenci dışı örneklemleri de kapsayan daha geniş bir çalışmanın bir parçası olarak, ODTÜ öğrencilerinin evlilikte kadına uygulanan şiddet konusundaki tutumlarını, ve bu tutumların olumluluğunu veya olumsuzluğunu etkileyen sosyal psikolojik faktörleri araştırmaktadır. Kuramsal olarak, kadının evlilikte maruz kaldığı şiddetin daha geniş anlamda ataerkil toplumsal yapılanmanın ve bu yapılanmanın kadının davranışlarını ve toplumsal konumunu kontrol etme isteği sonucu oluştuğu düşünülmektedir. Bu yüzden ataerkil görüşlere, bu görüşleri doğurduğu düşünülen gelenekselliğe, ve bu görüşlerin kaynak olduğu düşünülen cinsiyetçiliğe bu araştırmada yer verilmiştir. Cinsiyet ayrımcılığı, son yıllarda Glick ve Fisk (1996) tarafından geliştirilen ve cinsiyet ayrımcılığını düşmanca ve yardımsever olarak ikiye ayıran çelişik duygulu cinsiyet ayrımcılığı düşüncesiyle uyumlu olarak kavramsallaştırılmıştır. Bu çalışmanın katılımcıları Orta Doğu Teknik Üniversitesinde okuyan, yaşları 17 ve 30 arasında değişen 215 erkek, 191 kadın öğrencidir. Katılımcılar sınıf ortamında veya ders dışında anketi doldurmuş, sınıf ortamında katılan öğrencilerin çoğu anketi doldurdukları için ekstra puan almıştır. Verilen anketler bu çalışmada kullanılan gelenekselcilik, ataerkil görüşler, ve cinsiyetçilik ölçekleri ve demografik soruların yanısıra bu çalışmada kullanılmayan bir takım ölçekleri de içermektedir. Daha önce başka toplumlarda da kullanılan bu ölçekler dilimize çeviri-geri çeviri yöntemiyle uyarlanmış ve güvenirlik testleri daha önceki çalışmalarda bulunan sonuçlarla uyumlu bulunmuştur. Cinsiyetçilik ölçeği daha önceki çalışmalarla uyumlu bir faktör yapısı göstermiş, ve düşmanca ve yardımsever olmak üzere iki faktöre ayrılmıştır. Bu çalışmada gelenekselliğin, ataerkil görüşlerin, cinsiyetin ve cinsiyetçiliğin, özellikle de düşmanca cinsiyetçiliğin kadının evlilik içinde maruz kaldığı şiddete karşı tutumlarla olumlu bir ilişki içinde olması, ve ataerkillik ve cinsiyetçiliğin geleneksellik-tutum ilişkisinde aracı değişken rolü oynaması beklenmektedir. Cinsiyetin, cinsiyetçiliğin, ataerkil görüşlerin ve gelenekselliğin evlilikte kadına uygulanan şiddete karşı tutumlarla olan ilişkisini test etmek için çoklu regresyon ve varyans analizleri uygulanmıştır.Yapılan analizlerin sonuçlarına göre: a. tutumların tüm örneklem düşünüldüğünde olumsuz yönde olduğu bulunmuş b. değişkenlerin hepsinin evlilikte kadına uygulanan şiddete karşı tutumlar üzerindeki temel etkisi anlamlı bulunmuş c. ataerkil görüşlerin gelenekselliğin tutumlar üzerindeki etkisine aracılık ettiği gözlenmiştir Daha önceki çalışmalarla uyumlu olarak evlilikte kadına uygulanan şiddete karşı tutumların bu örneklemde de temelde olumsuz olarak bulunması kuramsal açıdan problemin incelenmesi ve çözülmesi açısından tutumlardan başka etkenlerin de göz önünde bulundurulması gerektiğini göstermektedir. Erkeklerin ve de ataerkil görüşleri benimseyenlerin daha olumlu olan tutumları da başlangıçtaki kuramsal yaklaşımı destekler niteliktedir. Bu olguya karşı geliştirilen olumsuz tutumların çözüme giden yolda etkili olamayışının bir sebebi konunun aile içinde geçmesi ve kesin çözümünün aile kurumunun yapısıyla ters düşebileceği kaygıları olabilir. Özellikle ataerkil yapının geçerli olduğu toplumlarda problemin tamamen ortadan kaldırılmasına yönelik adımlar ailenin işleyişi ve yapısının özüne gelen tehditler olarak algılanabilir. Bu bağlamda evlilikte kadına uygulanan şiddetin engellenmesi için toplumların ne gibi bedeller ödemeye hazır olduklarını araştırmak önemli görülmektedir. Bu çalışma, böyle bir bakış açısını uygulamaya geçirmenin ilk adımlarından biri olarak görülmektedir. Evlilikte kadına uygulanan şiddete karşı tutumların araştırılması ve tutumların olumsuzluğunu etkileyecek faktörlerin öğrenilmesi, sorunun çözülmesinde toplumsal bilinçlenmenin etkisi göz önünde bulundurulduğunda önemli görülmektedir.

Zehra Yaşın Dökmen ve Şennur Tutarel-Kışlak

Üniversitelerde okuyan öğrencilerin yaşadıkları sorunlar engelli öğrenciler için daha da çeşitlenip ağırlaşmakta olabilir. Üniversitede okuyan engelli öğrenciler arasında sayıları çok da fazla olmayan görme ve bedensel engellilerin yanısıra , daha da az sayıda olmak üzere işitme engelliler de yer almaktadır. Engelli öğrencilerin sorunlarının belirlenmesi ve engelli olmayan öğrencilerin sorunlarıyla karşılaştırılması bu araştırmanın amacını oluşurmaktadır. Henüz verilerinin toplanmasına devam edilen araştırmanın bulguları yakın bir gelecekte elde edilecektir. Araştırmanın katılımcı gruplarını Ankara Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinde (DTCF, Eğitim Bilimleri, Siyasal, Hukuk, Fen vb.) okuyan engelli öğrenciler ve onlara eşit sayıda olmak üzere engelli olmayan öğrenciler oluşturacaktır. Veri toplama araçları olarak bir sorunlar anketi ve Kısa Semptom Envanteri kullanılmaktadır. Sorunlar anketi engelliler için 89 sorudan, engelli olmayanlar için 83 sorudan oluşmaktadır. Bu anket, ulaşımla, derslerle, sınavlarla, öğretim elemanlarıyla, arkadaşlarla, sağlık hizmetleriyle, bilgisayar hizmetleriyle, boş zaman etkinlikleriyle ilgili vb. sorunlar ile fiziksel, psikolojik ve cinsel sorunlarının ve bu sorunlar için getirdikleri çözüm önerilerinin belirlenmesini amaçlamaktadır. Kısa Semptom Envanteri SCL 90-R’ın kısa formu olup 53 maddeden oluşmaktadır. Ölçekte 9 alt ölçek ve ek maddeler yer almakta olup, bunların toplam puanları ile üç global indekse göre değerlendirme yapılmaktadır. Engelli olan ve engelli olmayan öğrenciler, genel sorunları ve Kısa Semptom Envanteri sonuçlarına göre karşılaştırılacaktır. Araştırmanın ikinci aşamasında, engelli öğrencilerin sorunları ve psikolojik durumları değerlendirilerek, üniversite yaşamına uyumlarını ve akademik başarılarını arttırmak amacıyla gönüllü olanlar ile bireysel ve grup çalışmaları yürütülecektir. Araştırmanın verilerinin toplanması sona ermemiştir, ancak bugüne kadar elde edilen verilerin bulgularına baktığımızda, engelli öğrencilerin engelli olmayan öğrencilere göre yaşadıkları sorunların öncelikle ulaşım, fakülte, kütüphane hizmetleri ve sağlık hizmetleri konularında, yüzde olarak çarpıcı bir biçimde fazla olduğu görülmektedir. Hem engelli hem de engelli olmayan öğrencilerin yaklaşık yarısının benzer bir biçimde derslerle, sınavlarla ve fakülte idaresi ile ilgili konularda ortak sıkıntı yaşadıkları da anlaşılmaktadır. Yukarıda belirtilen anketin içerdiği diğer alanlara ilişkin sorun yaşandığını belirtme açısından, engelli ve engelli olmayan öğrenciler arasında belirgin bir fark olmayıp, ilgili sorunların yüzde olarak daha az yaşandığı gözlenmektedir. Engelli ve engelli olmayan öğrencilerin Kısa Semptom Envanteri alt ölçekleri toplam puanları arasında ise anlamlı fark elde edilmemiştir. Genel olarak engelli ve engelli olmayan öğrencilerin sorunları literatür açısından incelenmektedir.

Bu çalışmada, nicel ve nitel araştırma metotları birleştirilerek Türkiye’deki bankalardan birinin çağrı merkezinde, servis sağlayıcı olarak çalışan personelin gözünden banka müşterilerine sunulan servis kalitesinin temel belirleyicilerini ortaya çıkarmak amaçlanmıştır. Belirlenen servis kalitesi temel boyutlarından oluşan Çağrı Merkezi Servis Kalitesi Modeli geliştirilmiş ve geliştirilen model, yapısal eşitlik modeli (YEM) aracılığıyla sınanmıştır. 1. Nicel Çalışma: Servis Kalitesinin Temel Bileşenlerinin Belirlenmesi: Araştırmanın ilk basamağı olan nicel çalışmanın amacı, ÇM asistanlarının bakış açısından servis kalitesinin temel dayanaklarının ortaya çıkarılmasını içermektedir. 25 saatlik aktif gözlem sürecinde, ÇM asistanları ve müşteriler arasında yer alan diyaloglar araştırmacı tarafından dinlenerek asistan-müşteri kesişimi hakkında bilgi edinilmiştir. ÇM asistanlarının müşteriye hizmet sunarken hangi kriterleri önemsediklerini ortaya çıkarmak amacıyla açık uçlu sorulardan oluşan yarı-yapılandırılmış bir görüşme formu hazırlanmıştır. Hazırlanan görüşme formu kullanılarak, yarı-rastlantısal olarak seçilen 44 ÇM asistanı (K = 32, E= 12, ortalama yaş = 22.5 yıl, ortalama iş deneyimi = 17.86 ay) ile görüşmeler yapılmıştır. Yapılan görüşmeler üzerinde MS EXCEL programı kullanılarak içerik analizi yapılmıştır. Her bir soruya verilen yanıtlar içinde en sık tekrarlanan kelime ve cümlecikler servis kalitesi temel boyutlarının ortaya çıkarılmasında girdi olarak kullanılmıştır. 14 servis kalitesi boyutu nicel çalışmanın sonucunda ortaya çıkarılmıştır. Bu boyutlar sırasıyla; (B1) güleryüzlü (positif) karşılama/güleryüzlü iletişim kurma, (B2) aktif dinleme/anlama, (B3) ilgilenme/öncelik verme, (B4) empatik iletişim kurma, (B5) hoşgörülü/saygılı olma, (B6) açıklayıcı olma, (B7) bilgili olma, (B8) güvenilir/dürüst olma, (B9) takip etme/sonuçlandırma, (B10) yönetici desteği, (B11) çalışma grubu desteği, (B12) fiziksel/teknik koşullar, (B13) ücret doyumu, (B14) müşteri profili etkisi. Bu boyutlar, içerikleri doğrultusunda üç ana grup altında sınıflandırılmıştır; (AB1) müşteri odaklı servis (D1-D5), (AB2) bilinçli/sorumluluk sahibi servis (D6-D9), (AB3) servis destek faktörleri (D10-D14). 2. Nitel Çalışma: Servis Kalitesi Ölçeğinin Geliştirilmesi, Ölçeğin Psikometrik Kalitesinin Gösterilmesi, Servis Kalitesi Modelinin Oluşturulması, Sınanması ve Alternatif Modellerle Karşılaştırılması: Nicel çalışmanın sonunda elde edilen veriler kullanılarak Servis Kalitesi Ölçeği geliştirilmiş, ölçeğin psikometrik kalitesi gösterilmiş, Servis Kalitesi Başlangıç Modeli oluşturulmuş ve YEM aracılığıyla sınanmıştır. Servis Kalitesi Ölçeğinin Geliştirilmesi. 14 servis kalitesi boyutlarını betimleyen 128 madde araştırmacı tarafından geliştirilmiştir. Rastlantısal olarak seçilmiş 7 ÇM asistanından boyut-madde eşlemesi yapması istenerek maddeler önizlemeye tabii tutulmuştur. % 57 (7/4) uyum oranını aşamayan maddeler değiştirilmiş, yeni maddelerin eklenmesiyle toplam 152 maddelik bir ölçek elde edilmiştir. Anket Oluşturulması ve Uygulanması. Geliştirilen 152 maddeyle birlikte yaş, cinsiyet, eğitim durumu gibi demografik soruları da içeren bir anket oluşturulmuştur. ÇM asistanlarına sunulan maddeyle ne oranda uyum içinde olduğunu belirtmeleri amacıyla yedi basamaklı Likert tipi ölçek (“1 Kesinlikle Katılmıyorum – 7 Kesinlikle Katılıyorum”) sunulmuştur. Anket çoğaltılarak tüm ÇM asistanlarına dağıtılmıştır. 238 ÇM asistanına dağıtılan anketlerden 198’i geri dönmüştür ( % 83 geri dönüş oranı). Eksik doldurulmuş 3 anket ve standart puana dönüştürüldüğünde ankette yer alan toplam 5 maddeye birden (+3.29 - 3.29) aralığının dışında aşırı uçta yanıt veren 5 anket değerlendirilmeye alınmamıştır. YEM analizleri için yapılmış olan aşırı uçta cevap verme analizi sonucunda (Mahalanobis distance) ise 3 anket elenmiştir. Analizler, 148’i bayan (% 77.9), 42’si erkek (% 22.1) olmak üzere 190 katılımcı ile yapılmıştır. Ortalama yaş 22.32 yıl, ve ortalama iş deneyimi ise 17.29 aydır. Toplanan veri üzerinde iki ana grup analiz yapılmıştır; (1) servis kalitesi boyutlarının iç tutarlık analizleri, (2) YEM analizleri. İç tutarlık analizlerinde, .30’un altında varyans açıklayan ve elendiğinde ölçeğin iç tutarlık değerini artıran maddeler ölçekten çıkarıldığında Servis Kalitesi Ölçeğinde 66 maddenin barındığı ve boyutların iç tutarlık değerlerinin (Cronbach’s alpha) .60 ile .92 arasında değiştiği gözlenmiştir. YEM analizleri ise 4 grup altında yapılmıştır; (1) boyut değerlendirmeleri, (2) ana boyutların içerdikleri boyutlarla birlikte değerlendirilmesi, ve (3) ikinci düzey Servis Kalitesi Modeli’nin değerlendirilmesi, ve (4) önerilen Servis Kalitesi Modelinin alternatif modellerle kıyaslanması. Boyut değerlendirmelerinde her bir servis kalitesi boyutu altında kalan maddelerin barındıkları boyutu ne ölçüde temsil ettiğine bakılmıştır. Maddelerin temsil ettikleri boyutlara .40 ile .88 arasında değişen ve yüksek olarak nitelendirilebilecek ağırlıklarla bağlandıkları görülmüştür. İkinci olarak, ana boyutlar içerdikleri boyutlar ve maddelerle birlikte değerlendirilmiştir. “Uyma” indeksleri şöyledir; (AB1) müşteri odaklı servis (c ² (184, N=187) = 292, GFI = .87, AGFI = .84, CFI = .92, RMR = .055), (AB2) bilinçli/sorumluluk sahibi servis (c ² (205, N = 187) = 342, GFI = .86, AGFI = .82, CFI = .86, RMR = .068), ve (AB3) servis destek faktörleri (c ² (115, N = 187) = 193, GFI = .89, AGFI = .86, CFI = .93, RMR = .076). Üçüncü olarak, ikinci düzey Servis Kalitesi Modeli sınanmıştır. Önerilen modelin eldeki veriyle uyumunun yüksek olduğu gözlenmiştir; (c ² (73, N = 187) = 132, GFI = .90, AGFI = .86, CFI = .95, RMR = .056). Son olarak, önerilen Servis Kalitesi Modeli alternatif olarak üretilen üç modelle kıyaslanmış ve önerilen modelin c ²; serbestlik derecesi, karşılaştırmalarında alternatif modellerden idtatistiksel olarak daha iyi “uyma” gösterdiği gözlenmiştir. YEM analizlerinin sonuçlarının gösterdiği üzere önerilen Servis Kalitesi Modeli’nin ÇM’den derilen veriyle yüksek düzeyde “uyma” gösterdiği görülmüştür. Bu sonuçlar geliştirilen ölçeğin yapı geçerliğinin (construct validity) olduğunu göstermiştir. İkincil olarak, nicel çalışma sonrasında ayrıştırılan servis kalitesi boyutlarının, literatürde özellikle müşteri-çalışan kesişiminin yoğun olarak yaşandığı ve insan-odaklı (person-based) olarak nitelendirilen servis işletmelerinde yapılan çalışmalarda ortaya çıkarılan servis kalitesi boyutlarıyla örtüştüğü görülmüştür. Son olarak, geliştirilen Servis Kalitesi Modelinin uygun insan kaynakları aktivitelerinin düzenlenmesini sağlayarak müşteriye sunulan servis kalitesini artırmada kullanabileceği düşünülmektedir.

Zeynep Beşpınar, Fatma Çelikbaş, Ceren Neşşar, Elif Sandal ve Aslı Yıkgeç

Orta DoğunTeknik Üniversitesi, Psikoloji Bölümü

Araştırmanın amacı Psikoloji, İşletme ve Endüstri Mühendisliği bölümlerinde okuyan öğrencilerin kendi bölümlerindeki ve diğer iki bölümdeki öğrencilere ilişkin algılarını saptamaktı. Bu üç bölümün ortak noktası mezunlarının insan kaynakları alanında çalışmasıydı. Bu amaçla, ilkin her bölümden bölümle ilgili öğrenci topluluğuna üye olan ve olmayan birer öğrenciyle ön görüşmeler yapıldı. Görüşmeler sonucu her üç bölümde okuyan öğrencileri betimleyebilecek 21 özellik elde edildi. Üç bölümde okuyan toplam 144 öğrenciden bu özelliklerin kendilerini ve her üç bölümde okuyan öğrencileri tanımlamak açısından ne derece uygun olduğunu değerlendirmeleri istendi. Öğrencilerin yaklaşık yarısı kendi bölümüyle ilgili öğrenci topluluğuna üye idi. Öğrencilerin bölümleriyle özdeşleşme derecesi de soruldu. Etmen analizi sonucu, özelliklerin ‘insandan anlama’, ‘analitik zeka’ ve ‘yupi’ boyutları altında toplandığını görüldü. Birinci boyut Psikoloji Bölümü öğrencilerini, ikinci boyut Endüstri Bölümü öğrencilerini, üçüncü boyut ise İşletme Bölümü öğrencilerini betimlemekte en uygun boyutlar olarak görüldü. Ancak, diğer iki bölüm öğrencilerinin görüşlerine kıyasla, Endüstri Mühendisliği öğrencileri her üç özelliği de kendileri için daha uygun gördüler. Diğer bölüm öğrencileri ise analitik zekayı kendilerine ve birbirlerine Endüstri Bölümü öğrencilerinin gördüğünden daha uygun buldu. Psikoloji ve İşletme Bölümlerinin öğrencileri genelde Endüstri Mühendisliği Bölümü öğrencilerini ve birbirlerini benzer gördüler. Ancak, İşletme Bölümü öğrencilerine kıyasla, Psikoloji ve Endüstri Mühendisliği bölümü öğrencileri, İşletme Bölümü öğrencilerinin insandan daha az anladığını belirtti. Bu bulgulara ek olarak, diğer bölüm öğrencilerine kıyasla psikoloji bölümü öğrencilerinin bölümleriyle özdeşleşme düzeylerinin daha düşük olduğu bulunmuştur. Ayrıca, kişilerin özdeşleşme düzeyi ile bölüme özgü özellik açısından kendilerini bölüm öğrencilerine benzer görmeleri arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmüştür. Sonuçlar üç mesleğin toplumdaki göreceli konumları ve Toplumsal Kimlik Kuramı çerçevesinde tartışılacaktır.

A. Başak Ok, Burcu Asan ve H. Canan Sümer

Bu çalışma, merkezi Ankara’da bulunan bir kamu kuruluşunda yapılmakta olan iş analizi, norm kadro ve örgüt analizi çerçevesinde gerçekleştirilen kapsamlı bir araştırmanın bir parçasıdır. Çalışanların işlerine yönelik tutumlarını belirlemek üzere 20 maddeden oluşan tutum anketi, kuruluşta çalışan 383 kadın, 1040 erkek ve cinsiyetini belirtmeyen 58 kişiden oluşan toplam 1481 kişilik bir örneklem üzerinde uygulandı. Anketi alan çalışanların yaş ortalaması 42.3, hizmet süresi ortalaması 15 yıl olarak bulundu. Çalıştıkları birimi belirten katılımcılardan 629’u genel müdürlükte, 633’ü ise kurumun taşra teşkilatında görev yapmaktadır. Anketteki ilk 16 madde çalışanların işe yönelik tutumunu (örn., “İşimde, sahip olduğum bilgi ve yeteneklerimi kullanabilme olanağına sahibim.”), kalan dört madde ise çalışanların iş ile ilgili düşüncelerini (örn., “Çalıştığım birimde elemanlar arasındaki iş dağılımının adil olduğunu düşünüyorum.”) değerlendirmek amacı taşımaktaydı. Yapılan güvenirlik analizi sonucu anketin “Yaptığım işe karşı aldığım ücreti yeterli bulmuyorum” maddesinin çalışanların işe yönelik tutumlarından çok, işle ilgili düşüncelerini ölçtüğü tespit edilerek; bu madde işe yönelik düşünceler kapsamında analize alındı. Yapılan faktör analizi sonucu; çalışanların işe yönelik tutumlarını ölçen 15 maddenin iş doyumu adı altında toplanabilecek tek bir faktörü temsil ettiği bulundu. Bu tek faktörün, varyansın %30.18’ini açıkladığı görüldü. On beş maddeden oluşan tutum/doyum ölçeğinin güvenirlik katsayısı .84 olarak bulundu. İş doyumunun cinsiyet bazında değişip değişmediğini incelemek üzere uygulanan bağımsız gruplar için t-testi analizi sonuçlarına göre kadın ve erkeklerin iş doyumu ortalamaları arasında anlamlı bir fark olmadığı görüldü (F = 1.80, p > .05). Ayrıca kurum çalışanlarının iş doyumlarını kurumdaki hizmet yılı bazında karşılaştırmak amacıyla; hizmet yılları üç ana gruba ayrıldı (3 ay - 5.9 yıl; 6 - 15.9 yıl; 16 - 38 yıl). Yapılan tek yönlü varyans analizi (ANOVA) sonucunda iş doyumunun hizmet yılı bazında anlamlı bir değişiklik göstermediği bulundu (F = .78, p > .05). Bundan sonra yapılan analizde işe yönelik tutumlar yönetici (örn., bölge müdürü, şube müdürü ve müfettiş gibi), uzman meslek sahipleri (örn., mühendis, mimar, doktor, avukat gibi), yardımcı-teknik (örn., memur, hemşire, idari destek, işçi gibi) çalışanlar bazında karşılaştırıldı. Farklı meslek grubu çalışanlarının işe yönelik tutumlarının anlamlı ölçüde değiştiği görüldü (F = 29.94, p < .05). Uzman meslek sahipleri grubunun en düşük iş doyumu ortalamalarına sahip olduğu bulundu (Ortalama = 3.17). Genel Müdürlük çalışanları ile taşra teşkilatında çalışanların iş doyumu ortalamaları karşılaştırıldığında; Genel Müdürlük çalışanlarının taşra çalışanlarına göre iş doyumlarının anlamlı olarak daha düşük olduğu bulundu (F = 4.89, p < .05). Son olarak da tek yönlü ANOVA kullanılarak çalışanların iş doyumunun çalışılan bölgeler açısından bir fark gösterip göstermediği incelendi ve analizler sonucu anlamlı bir fark bulundu (F = 5.29, p < .05). Bu analizi takiben Tukey testi kullanılarak yapılan ikili karşılaştırmalar sonucunda, Genel Müdürlük (Ortalama = 3.23) ve İstanbul Bölge (Ortalama = 3.11) çalışanlarının iş doyumlarının özellikle daha küçük yerleşim birimlerinde [örneğin, Sivas (Ortalama = 3.43) ve Elazığ (Ortalama = 3.34)] görev yapan elemanların doyumlarından daha düşük olduğu tespit edildi. Anketin düşünceleri ölçen diğer maddeleri incelendiğinde ise, genel olarak kurum çalışanlarının çalıştıkları birimdeki elemanlar arasında adil bir iş dağılımı olmadığını; sicil değerlendirmelerinin şeffaf olması gerektiğini; görev rotasyonu uygulamasını yararlı bulmadıklarını düşündükleri belirlendi. Ancak yapılan işe karşı alınan ücret konusunda çalışanların ortak bir düşünceyi paylaşmadıkları bulundu. Çalışmanın bazı bulguları literatürle tutarlı, bazıları ise tutarsızdır. Örneğin, iş doyumunun cinsiyete bağlı olarak değişip değişmediği konusunda literatürde çelişkili bulgular mevcuttur (Bilgiç, 1998; Mason, 1995; Sousa-Poza, 2000). Bizim çalışmamızda da çalışanların iş doyumlarının cinsiyete göre değişmediği bulundu. Batıda yapılan çalışmalarda iş doyumunun kurumdaki hizmet yılı ile pozitif yönde ilişki gösterdiği bulunmuştur (Oshagbemi, 2000). Türkiye’de yapılan bir çalışmada ise batıdakinin tersine, kurumdaki hizmet yılının artmasıyla iş doyumunun azaldığı bulunmuştur (Bilgiç, 1998). Bu bağlamda çalışmamızın bulguları literatürle tutarsızdır. Weaver (1977) mesleki prestijin, meslek ve iş doyumu arasındaki ilişkide ara değişken olduğunu bulmuştur. Mesleki prestij etkileri ortadan kaldırıldığında en düşük iş doyumuna sahip grup uzman meslek sahibi-teknik çalışanlar olmuştur. Çalışmamızda kurumun yapı taşını oluşturan uzman meslek sahibi çalışanların en düşük düzeydeki iş doyumuna sahip olmaları, çalışanların kurumda liyakata (performansa) dayalı bir terfi sisteminin olmaması ve adil iş dağılımı bulunmaması yönündeki düşünceleriyle açıklanabilir. Kurumun taşra teşkilatı ile büyük şehirlerde çalışanlarının iş doyumları arasındaki fark ise literatürdeki Fossum’un (1974) kırsal bölge çalışanlarının büyük şehirdeki çalışanlara göre ücret ve rutin işlerden daha çok tatmin oldukları yönündeki bulgusuyla dolaylı olarak açıklanabilir. Türkiye’deki ekonomik ve sosyal şartların bu sonuca neden olduğu söylenebilir.

H. Tuğba Erol, Burcu Asan ve H. Canan Sümer

Kamu kurum ve kuruluşları için zorunlu kılınan norm kadro çalışması, bu kurum ve kuruluşların görevlerini etkin ve verimli bir şekilde yerine getirebilmeleri için ihtiyaç duydukları optimal kadronun nitelik ve nicelik olarak tespit edilmesini amaçlamaktadır (Norm Kadro El Kitabı, 2000). Bu çalışma, merkezi Ankara’da bulunan bir kamu kuruluşunda yürütülen iş analizi ve norm kadro ve örgüt analizi çerçevesinde gerçekleştirilen bir araştırmanın parçasıdır. Çalışmanın amacı, iki ayrı dolaylı iş ölçümü yöntemi kullanarak kurum çalışanlarının işlerini gerçekleştirmek için bir yılda harcadıkları toplam zamanı iş günü cinsinden hesaplamak ve bu iki yöntemi karşılaştırmaktır. Literatürde kişisel beyan yöntemi ile zaman etüdü ve iş örneklemi yöntemlerini karşılaştıran çalışmalar bulunmaktadır (Arling, Nordquist, Brant & Capitman, 1987; Burke, McKee, Wilson, Donahue, Batenhorst & Pathak, 2000; Mortimer, Hjelm, Wiktorin, Pernold, Kilbom & Vingard, 1999). Ancak literatür taramasında dolaylı iş ölçümü yöntemlerini karşılaştıran çalışmalara rastlanmamıştır. İlk yöntemde, çalışanlarla yapılan iş analizi mülakatında, çalışanlardan işlerinin içerdiği temel görevleri ve her bir göreve harcadıkları zamanı belirtmeleri istenmiştir. Katılımcıların beyanları mülakatı yapan kişi tarafından not edilmiştir. Bu yönteme göre, her çalışanın işi için yılda harcadığı toplam zaman, her bir göreve ayrılan zamanın gün/yıl cinsine çevrilip toplanmasıyla hesaplanmıştır. İkinci yöntemde ise, daha önceden yapılmış kapsamlı bir iş analizi sonucu tespit edilen görevleri içeren iki bölümlü bir anket kullanılmıştır. İlk bölümde çalışanlardan, ankette belirtilen her bir görevi yılda ortalama kaç kez yaptıklarını ve her bir göreve ne kadar zaman ayırdıklarını belirtmeleri istenmiştir. İkinci bölümde çalışanlardan ilk bölümde belirtilmeyen görevleri var ise bunları belirtmeleri ve bu görevlere harcadıkları zamanı yazmaları istenmiştir. İlk bölümde, bir göreve harcanan zaman ve bu görevin yıl içinde yapılış sayısı çarpılmış ve her bir görev için elde edilen zamanlar toplanmıştır. İkinci bölümde belirtilen diğer görevler var ise, bunlar için belirtilen zamanlar da gün/yıl cinsinden hesaplanmıştır. Bir kişinin işi için harcadığı toplam zaman iki bölümden elde edilen sürelerin toplanması ile tespit edilmiştir. Her iki yöntemde de çalışanlardan meslek ve fiili görev bilgileri alınmıştır. Böylece 11 ayrı meslek grubundan toplam 144 çalışan için iki ayrı dolaylı iş ölçümü yöntemi ile yılda çalıştıkları toplam iş günü sayısı hesaplanmıştır. Her iki yöntem sonucunda elde edilen dağılımlardaki en yüksek uç değerler analize dahil edilmemiştir. Uç değerlerin atılmasından sonra her iki dağılım için ortalama ve standart sapma hesaplanmıştır (ortalama1 = 252.1 gün; SS1 = 130.9 gün; ortalama2 = 145.04 gün; SS2 = 125.8 gün). Eş-gruplar için T-testi kullanılarak karşılaştırılan iki yöntem ortalamaları arasındaki farkın anlamlı olduğu (t(135) = 7.4, p < .01), ancak iki yöntem arasındaki korelasyonun anlamlı olmadığı bulunmuştur (r = .16, p > .05). Her iki yöntemden elde edilen gün cinsinden zaman değerleri standart-z puanına çevrilmiştir. Buna göre ilk yöntemde katılımcıların %7’si 1,5 standart sapmanın üstündeyken, ikinci yöntemde katılımcıların %11,3’ünün 1,5 standart sapmanın üstünde olduğu bulunmuştur. İki yöntemin varyanslarını F-max testi aracılığıyla karşılaştırmak için ilk önce katılımcılar mesleklerine göre gruplanmış ve her grup için iki yöntemdeki varyanslar hesaplanmıştır. F-max testi sonucuna göre sadece harita mühendisleri için iki yöntemin varyanslarının anlamlı olarak farklı olduğu bulunmuştur. Harita mühendisleri için ikinci yöntemin ilk yönteme oranla daha az varyans içeren bir dağılım verdiği tespit edilmiştir (F-max(2,14) = 3.35; p < .05). Diğer gruplar için iki ayrı yöntemin dağılımlarının oluşturduğu varyanslar anlamlı olarak farklılık göstermemiştir. Çalışmada kullanılan iki ayrı iş ölçümü yönteminin istatistiksel analizi sonucunda her iki yöntemin de bazı avantaj ve dezavantajları olduğu tespit edilmiştir. İş analizi mülakatları aracılığıyla yürütülen ilk yöntemin ortalamasının yüksek olmasına rağmen dağılımının daha az sayıda uç değer içerdiği bulunmuştur. Buna dayanarak ilk yöntemin, aynı çalışan grubu için daha homojen bir dağılım gösterdiğini ve daha gerçekçi sonuçlar verdiğini söyleyebiliriz. İkinci yöntemin ise, ortalamasının gerçeklikten uzak olması ve ilk yönteme oranla daha fazla sayıda uç değer içermesi, ilk yöntemin tercih edilmesinin nispeten daha sağlıklı sonuçlar vereceğini göstermektedir. İş ölçümü verilerinin iş analizi mülakatları aracılığıyla toplanması, mülakatı yapan kişilerin kaliteli ve uzun bir eğitim sürecinden geçmesini gerekli kılarken, kişisel beyan yöntemi ile toplanması detaylı bir iş analizi yapılmasını ön şart koşmaktadır. Kişisel beyan yönteminin mülakat yöntemine göre üstünlüğü, bu yöntemin işin içerdiği her bir göreve harcanan zamanları karşılaştırmayı mümkün kılmasıdır. Ancak, yapılan iş analizi sonucu hazırlanan iş ölçümü anketleri işe özgü görevleri tam yansıtmıyorsa, bu yöntem gerçekçi olmayan sonuçlar doğurabilir. Mülakat yöntemi ile elde edilen verileri sosyal ve bilişsel kaynaklı hatalar etkileyebilir. Çalışmalar, iş analizi değerlendirmeleri sırasında, yakın zamanda yapılan görevlerin olduğundan daha sık rapor edildiğini göstermektedir. Ayrıca, çalışanların sosyal açıdan kabul görür cevaplar verip, kendilerini olduğundan daha çok çalışıyormuş gibi göstererek olumlu izlenim vermeye yönelmelerine ilişkin bulgular da bulunmaktadır (Morgeson & Campion, 1997). Bu bulgular ışığında, her iki yöntem de çok geçerli olmamakla birlikte, birinin tercih edilmesi söz konusu olduğu durumlarda, iş ölçümünün iş analizi mülakatı aracılığıyla yapılmasının daha yararlı olacağı söylenebilir.

Zeynep Göktuna¹, Özge Altan², I. Serhat Damar², Öykü Özü¹, Serdar M. Değirmencioğlu¹

1İstanbul Bilgi Üniversitesi, Psikoloji Bölümü