Türker Özkan, H. Belgin Ayvaşık ve Nebi Sümer

Bu çalışmanın amacı, kişilik özellikleri (heyecan arama, kızgınlık), psikolojik belirtiler, psikomotor/bilişsel beceriler (monoton ve seçici dikkat, periferal görme, koordinasyon, tepki hızı, hız ve mesafe algı), sürücü becerileri (sürücülük ve güvenli sürücülük becerisi) ve trafik kazaları arasındaki ilişkileri bağlamsal bir model temelinde incelemektir. Bu modelde, kişilik özelliklerinin, psikolojik belirtilerin ve psikomotor becerilerin kaza yapma sıklığını sürücü becerileri aracılığıyla yordayacağı öngörülmüştür. Araştırmaya 128 sürücü (70 erkek ve 58 kadın) katılmıştır. Örneklemin yaş ortalaması 26.55 yıl (ranj 17-51 yıl, SK = 8.19), ortalama katedilen yıllık kilometre 11.623 km/s (ranj 0-100.000 km/s, SK = 15.196) ve ortalama deneyim süresi 6.58 yıl (ranj 0-35 yıl, SK = 7.38) olarak bulunmuştur. Katılımcılar, son üç yıl içerisinde ortalama 0.48 trafik kazasına karıştıklarını (ranj 0-3, SK = 0.79) ve 1.19 trafik cezası aldıklarını belirtmişlerdir. Sürücülere, Arnett Heyecan Arama Envanteri, Buss-Perry Kızgınlık Alt Ölçeği, Kısa Semptom Envanteri ve Sürücü Beceri Ölçeği kağıt-kalem testi olarak uygulanmıştır. Psikomotor/bilişsel beceriler son trafik yasası uyarınca TÜBİTAK-ODTÜ-BİLTEN tarafından geliştirilen psikoteknik değerlendirme kapsamında kullanılan bilgisayar tabanlı testlerle ölçülmüştür. Bu çalışmanın verileri, aracı bağlamsal modeli test etmek amacıyla LISREL regresyon yöntemleri kullanılarak analiz edilmiştir. Bulgular, kişilik özelliklerinin, psikolojik belirtilerin ve psikomotor/bilişsel becerilerin kaza yapmadan daha çok, ağırlıklı olarak sürücü becerileriyle ilişkili olduğunu ve bu değişkenlerin sürücü becerileri aracılığıyla kaza yapmayı yordadığını göstermiştir. Heyecan aramanın alt boyutu olan yenilik arayışı, kızgınlık ve psikolojik belirtiler sürücülük becerilerini olumsuz (negatif) yönde yordarken; güvenli sürücülük becerisi, heyecan aramanın alt boyutları (yenilik arayışı ve duygu yoğunluğu), kızgınlık ve psikolojik belirtiler tarafından da olumsuz (negatif) yönde anlamlı olarak yordanmıştır. Ayrıca , seçici dikkat, periferal görme, koordinasyon ve tepki hızı testlerinin bazı değişkenleri (doğru, yanlış, atlanan tepki sayısı gibi) sürücülük ve güvenli sürücülük becerileriyle hem olumlu hem de olumsuz yönde ilişki göstermiştir. Özetle bulgular, sürücülük becerilerinin kaza yapma sıklığını anlamlı olarak yordadığını ancak, güvenli sürücülük becerilerinin kazaları yordamada anlamlı olmadığını göstermiştir. Bulgular, yüksek düzeyde sürücülük ve psikomotor becerisine sahip sürücülerin daha riskli araç kullanma ve daha sık kaza yapma eğiliminde olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca, kazaların önlenmesinde güvenlik algısı ve tutumlarını yerleştirmeye yönelik programlara ağırlık verilmesinin ve güvenli sürücülük becerilerinin yerleştirilmeye çalışılmasının önemi ortaya çıkmıştır. Bu çalışmanın bulgularının yorumlanmasında örneklem sayısının sınırlılığı ve bazı yöntemsel sınırlılıkların da dikkate alınması gerektiği tartışılmıştır.

Çiğdem Leblebici ve Gül Eryüksel

1999 Kasımında başlayan, İzmir Büyükşehir Belediyesi, Eshot Genel Müdürlüğü; Ege Üniversitesi Bilim Teknoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi (EBİLTEM) ve Psikoloji Bölümü öğretim üyeleri işbirliği ile yürütülen Belediye Otobüs Şoförlerine yönelik ‘İnsan İlişkileri ve Güvenli Sürücülük Eğitimi’ Projesi kapsamında, tüm şoförlerin %38’i Ocak 2002 itibarıyla, eğitim programında yer almıştır. Kişi başına toplam 24 saat süren eğitimler 30’ar kişilik gruplarla, haftada bir gün dört saat olmak üzere, 6 haftalık dönemler halinde yürütülmüştür. Eğitim programının amacı, hedefleri ve kapsamı, pilot bölge olarak seçilen Buca’da, önce sürücüler ve amirleri; daha sonra da otobüs yolcuları ile yapılan mülakat, gözlem, kritik olay toplama ve anket teknikleriyle incelemeler sonucunda belirlenmiştir. Planlanan programın ve uygulamaların etkililiği, araştırma sonuçlarının üst yönetime geribildiriminden başlamak üzere, her aşamada ön ve son araştırmalardan elde edilen veriler, eğitimcilerin değerlendirmeleri, eğitime destek veren öğrencilerin gözlemleri göz önüne alınarak uyarlanmaya çalışılmıştır. Eğitim programı, her hafta bir modül işlenecek şekilde programlanmıştır. Ana başlıkları ile modüller; a) Duygulara ve etkilerine yönelik farkındalık ve kontrol geliştirme, b) Olumsuz otomatik düşünceleri tanıma ve stresle başa çıkma, c) İletişimlerimizi anlama ve iyileştirme yolları, d) Güvenli ve destekleyici sürücü olmak için kendi sürücülüğünü gözleme ve iyileştirme yolları, e) Empati-hizmet-ilgi-kalite kavramlarının tanıtılması f) Problem çözme becerileri ve uygulamaları olarak özetlenebilir. Sunulacak bildiride, ‘İnsan İlişkileri ve Güvenli Sürücülük Eğitimi’nin etkililiği üzerinde durulurken, bu kapsamda elde edilen gözlemler, değerlendirmeler ve deneyimler aktarılacaktır. Özellikle kendi kültürümüze ve onu oluşturan alt-kültürlere yönelik uygulamalarda dikkat edilmesi gereken özellikler hakkında bazı öneriler getirilecektir. Özetlenecek olursa sunumda, uygulamalı alanlarda çalışan psikologların, farklı kurum ve kuruluşlarla kuracağı işbirliğinde, birey- içinde bulunulan sistem - kültür arasındaki ilişkiler konusunda dikkat etmeleri gereken faktörler konusundaki deneyimler aktarılacaktır.

Sonia Amado, Oya Somer, Mehmet Koyuncu ve İbrahim Övgün

Eğitim, toplumsal yaşamda ortak dillerin, ortak bakış açıları ve yorumların, normların geliştirilmesinde yardımcı araçlardan biridir. Büyük sayılarda insan topluluklarının göç nedeniyle hareketli olduğu ve kent ortamında birbiriyle yakın temasa zorlandığı günümüzde, bu çeşitlilikle baş etme ve çeşitliliği fırsatlara dönüştürme misyonu öncelikle yerel yönetimlere düşmektedir. Bu alanda duyarlılıkla hareket eden İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Eshot Genel Müdürlüğü, kentin ulaşımında etkililik, ekonomiklik ve çağdaşlığı gözeten altyapı devrimlerini yaşama geçirirken “insan faktörü” ne gereken önceliği vermiştir. Her gün on binlerce, belki yüz binlerce yolcuyu nakletmek için yolcu ve polisle yüz yüze, teması yaşayan sürücülerin, işlerine, kendilerine, yolcularına, amir ve akranlarına, tedarikçilerine ve trafiği paylaştıkları araç ve görevlilere bakış açılarını, davranış ve duygularını yeniden gözden geçirmelerine yönelik bir eğitim programına yer vermiştir. Amaç, hizmet noktalarında barış, güven ve memnuniyetin yaşanması, ve kurumsallaşması, standartlaşmasıdır. Bir eğitim uygulamasının kaçınılmaz olan parçası, eğitimin hedefine ulaşıp ulaşmadığının tespitidir. Çünkü bu değerlendirmelerden gelecek bilgiler, eğitim sürecinin diğer öğelerinin (ihtiyaç tespiti, program oluşturma, uygulama) yeniden uyarlanmasına, dönüştürülmesine ve böylece hedefe daha uygun hale gelmesine katkıda bulunur. Bu çalışma, Belediye Otobüs şoförlerinin, 24 saatlik “İnsan İlişkileri ve Güvenli Sürücülük Eğitimi” programından ne kadar yararlandıklarının değerlendirilmesini amaçlamaktadır. Bir yıl süren ve 1050 Belediye Otobüs şoförünü içeren eğitim çalışmasını değerlendirmek amacıyla yolcular ve eğitimi alan şoförlerden, önce ve sonra ölçümler alınmıştır. Belediye otobüs şoförlerinin ihtiyaçlarına uygun eğitimi hazırlama aşamasında, Aralık 1999 tarihinde Buca bölgesinde belediye otobüs hizmetleri ve şoförlerini değerlendirmek amacıyla 212 otobüs yolcusuna ihtiyaç belirleme ve durum saptama anket çalışması yapılmıştır. Bu çalışma ertesinde hazırlanan program ile İzmir’de görev yapan 1050 otobüs şoförü 6 hafta süresince, 24’er saatlik eğitim almışlardır. 2001 Kasım ayında yine Buca ilçesinde (bu ilçede görev yapan tüm otobüs şoförleri eğitim aldıktan sonra) yaş, cinsiyet ve sürücü olma dağılımlarının eşleştirildiği 226 kişilik yeni bir örnekleme aynı anket tekrar uygulanmıştır. Anket sonuçlarındaki farklılıklar, eğitimin hedeflerine ulaşma ve eğitimin değerlendirilmesi açısından tartışılmıştır. Ankete ek olarak eğitime katılan şoförlere uygulanan, yaşam ve iş memnuniyeti ölçeği ve olumsuz düşünceler ölçeği ön ve son test sonuçları tartışılmaktadır. Son olarak eğitim alan sürücülerin, eğitimin ilk ve son dersinde kendileri ve problemlere yaklaşımlarıyla ilgili yazılı değerlendirmeleri, eğitimin hedeflediği değişiklikler açısından incelenmiştir. Genel olarak bakıldığında bulgular, yapılan eğitimin şoförlerin günlük yaşamlarında, iş ve aile iletişimlerinde iyileşmelere yol açtığını; duygu, düşünce ve davranışlarında farkındalık düzeyini arttırdığını; bu eğitime bağlı olarak şoförlerin olayları farklı bakış açılarından değerlendirmeye başladıklarını; öfke kontrolü konusunda başarı sağladıklarını göstermektedir. Araştırmalarımız, yolcuların da şoförleri daha anlayışlı bir yaklaşımla gözlediklerini, yanlış olaylardan onları daha az sorumlu tuttuklarını, onları daha az kavgacı, daha dikkatli, kibar, dürüst ve becerikli algıladıklarını, buna karşılık yolcuların eğitim eksikliğini fark ettiklerini ortaya koymuştur. Eğitim alanlardan, eğitim verenlerden ve yolculardan elde edilen tüm değerlendirmeler sonucunda, yapılan çalışmaların büyük ölçüde hedefine ulaştığı söylenebilir. Eğitim döngüsü anlayışına göre, eğitim sürecinin ve eğitim hedeflerine ulaşma düzeyinin iyileşmeye açık yönleri vardır ve daima olacaktır. Bundan sonraki eğitimlerde sürekli iyileşme sağlanarak, daha somut aşamalar kaydedileceği umut edilmektedir.

Sami Gülgöz¹, Aylin C. Küntay¹, Ali Tekcan², Pelin Kesebir¹ ve Fuat Balcı¹

2Boğaziçi Üniversitesi, Psikoloji Bölümü

Otobiyografik bellek konusu bir yandan bilişsel psikolojinin araştırma alanı olarak araştırmacıları çekerken öte yandan da insanın duygusal yaşantısıyla ilgili tüm çalışmalarda temel bir yere sahiptir. Kişilerin benlik duygularından kendilerine ilişkin yargılarına kadar otobiyografik bellek kişiye ilişkin etkinlik gösterirken başkalarıyla ilişkilerine dair hatırlananlar da sosyal ilişkilerinde etkinlik gösterecektir. Duygudurum ve otobiyografik bellek konusunda yapılan çalışmalarda söz konusu duygunun ne olduğuna bağlı olarak hatırlanan olayların değişmekte olduğu gözlemlenmiştir. Örneğin depresif duygudaki kişilerin daha çok bu duygudurumla uyumlu anıları hatırladıkları, hatırladıkları anıların ise daha genel ve daha az belirgin oldukları bulunmuştur. Öte yandan kaygı bağlamında duyguduruma uyumlu anı hatırlama genelgeçer bir bulgu olmaktan çıkmıştır. Çünkü, kaygı duygusunu yaşamakta olan kişiler kaygı verici durumları kontrol gruplarından daha düşük oranda hatırlamışlardır. Bu tür çalışmalarda genellikle duygudurmdan söz edilirken bu duygudurumları tüm yaşantılarında yaşayan kişilerle çalışılmış olduğundan bulguların belirli bir yaklaşımla, duygudurum-uyumlu anılar yaklaşımıyla açıklanması mümkün olmamış olabilir. Belirli duygusal kalıplar kişiliklerinin bir boyutu haline gelmiş olan insanlar sadece bu duyguları sık yaşayan kişiler olmakla kalmayıp bu duygularla başetme stratejilerini de geliştirmiş kişilerdir. Bu nedenle anılarını hatırlarken duygudan çok kişiliğin yapısı ön plana çıkmakta olabilir. Bu çalışmanın amacı, farklı duygular içeren anıların hatırlanma özelliklerindeki farklılıkları incelemek ve bu farklılıklarla kişilik arasındaki ilişkiyi sınamaktır. Bu amacı yerine getirmek üzere, 88 üniversite öğrencisine (37 erkek, 51 kadın) NEO PI-R kişilik envanterinin Türkçe uyarlaması verilmiştir. Daha sonra ayrı bir oturumda aynı katılımcılardan duyguların çağrıştırdığı anıları hatırlamaları istenmiştir. Katılımcılara belirli bir duyguyu en yoğun olarak yaşadıkları bir anıyı hatırlamaları söylenmiş ve hatırladıktan sonra da bu anıyı çeşitli boyutlarda (yeniden yaşıyormuşluk duygusu, aynı duyguları yaşama, olayın geçtiği yeri hatırlama, olayın gerçekten yaşandığına emin olma, olayın önemi, olay hakkında konuşma ve düşünme sıklığı, olayın tarihi, olaya ilişkin hatırlama sırasındaki duygular, gibi) değerlendirmeleri istenmiştir. Bu prosedür yedi değişik duygu için (en komik, en üzücü, en korkutucu, en utanç verici, en mutlu, en öfke uyandıran, en şaşırtıcı) tekrarlanmıştır. Bu duyguların araştırma sırasında değil de olayın yaşandığı sırada hissedilen duygular olmuş olmasına önem verilmesi istendi. Bulgular incelendiğinde öncelikle farklı duygularla hatırlanan anıların birçok özelliğinin de farklı olduğu gözlemlendi. Örneğin anıların hatırlanması sırasında yeniden yaşıyormuşluk duygusu komik, korkutucu, utanç verici ve şaşırtıcı olaylarda diğerlerinden anlamlı olarak daha düşüktü. Hatırlarken aynı duyguları yeniden yaşama açısından üzücü, mutluluk verici ve öfkelendiren olaylar en yüksek çıkarken, korkutucu ve utanç verici anılar ise en düşük çıkmıştır. Nitekim, daha sonraki bir soruda aynı duyguları hissediyor musunuz yoksa farklı duygular mı hissediyorsunuz sorusuna korkutucu ve utanç verici anılarla ilgili olarak gelen yanıt çokça farklı duyguların hissedildiği idi. Duygularla bağlantılı olarak hatırlanan anılar arasında komik olanlar en önemsiz olarak değerlendirilirken, en önemliler de üzücü ve mutluluk verici olaylar olmaktadır. Düşünme sıklığına bakıldığında ise komik olaylar en az düşünülenler, üzücü ve mutluluk verici olaylar ise en çok düşünülenler olmaktadır. Burada önem ile aynı örüntü düşünme sıklığında görülmektedir. Oysa anlatma sıklığında durum değişmekte en az anlatılanlar utanç verici olaylar, en çok anlatılanlar ise mutluluk verici olanlar olmaktadır. Olayların ne kadar eskiden yaşandığına bakıldığında görülen ise mutluluk verici, öfkelendiren ve şaşırtıcı olayların üzücü, korkutucu ve utanç verici olaylardan çok daha yakın zamana ait oldukları gözlenmiştir. Kişilik boyutlarıyla anıların hatırlanması arasındaki korelasyonlara bakıldığında da duygusal dengesizlik ile utanç verici anıların hatırlanması arasında ilgi çekici ilişkiler gözlenmiştir. Bu özellikle duygusal dengesizlik temel boyutunun depresyon ve kaygı altboyutları için geçerli olmuştur. Duygusal dengesizlik boyutunda yüksek olma eğilimi taşıyan kişiler utanç verici olayları daha az yeniden yaşama eğiliminde olan kişiler olup olayı hatırladıklarında ise aynı duyguları daha fazla yaşama eğilimindeydiler. Bu kişiler aynı zamanda şaşırtıcı olayları da daha az düşünüp onlar hakkında daha az konuşmayı yeğleyen kişilerdi. Öte yandan açıklık boyutunda yüksek olma eğiliminde olanlar da mutlu anılarını daha fazla yeniden yaşama, üzerinde düşünme ve konuşma eğilimleri olan kişilerdi. Geçimliliği yüksek olan kişilerse öfkelendirici anılarını daha az yeniden yaşama eğilimindeydiler. Bu sonuçları farklı biçimlerde yorumlamak mümkündür. Olasılıklar arasında benliği koruma ya da benlik imgesine aykırı düşen anıları engelleme gibi açıklamalar söz konusu olabilir.

Ali İ. Tekcan ve Ceylan Demir

Flaş bellek (flashbulb memory) önemli, beklenmedik ve duygusal boyutu olan toplumsal ya da bireysel olayların ilk kez öğrenildiği an ile ilgili ayrıntıları (nerede, kimden vs.) hatırlanmasına verilen isimdir (Brown & Kulik, 1977). Bu tür ayrıntıların olay üzerinden uzun yıllar geçtikten sonra bile canlı bir biçimde ve sıradan otobiyografik olaylardan daha iyi hatırlanabiliyor olması, diğer bir deyişle unutmaya daha dirençli olması, flaş belleğin özel bir süreç sonunda ortaya çıktığı iddiasına yol açmıştır. Bu bağlamda, bu araştırmada yaşlılığın ve yaşın flaş belleğin oluşması ve hatırlanması üzerindeki etkisi incelenmiştir. Bugüne dek bu konuda yapılan çok az sayıdaki araştırma yaşlıların flaş bellek kapsamında incelenen olaylarla ilgili olarak daha az ayrıntı hatırladığını ortaya koymuştur. Bu araştırmanın amacı her katılımcıdan birden fazla sayıda olayın hatırlanmasını istemek yoluyla, a) yaşlılığın flaş bellek performansı ve bireysel/duygusal tepkilerine etkisini, b) yaşlılıktan bağımsız olarak olay anındaki yaşın flaş bellek performansı üzerindeki etkisini, ve c) yaşlıların göreli zayıf performansının temel olarak hangi aşamadaki (kodlama, hatırlama) sorunlardan kaynaklandığı sorusunu incelemektir. Araştırmaya, 15-90 yaşları arasında 170 kişi katılmıştır. Bu araştırmada kullanılmak üzere,1930 yılından başlayarak yaklaşık her 10 yıl’a bir olay denk gelecek şekilde toplumsal önemi olan 7 olay belirlenmiştir. Bunlar tarih sırasıyla; 1) Atatürk’ün ölümü, 2) Adnan Menderes’in uçak kazası, 3) John F. Kennedy suikasti, 4) Papa’ya suikast girişimi, 5) Challenger uzay mekiği’nin infilak etmesi, 6) Turgut Özal’ın ölümü, 7) Dünya Ticaret Merkezi’ne yapılan saldırı’dır. Her olay için 17 sorudan oluşan bir flaş bellek anketi hazırlanmıştır. Ankette yer alan sorulardan 8 tanesi olayın duyulduğu an ile ilgili olarak neler hatırlandığını, 6 tanesi olay ile ilgili bireysel tepkileri, 3 tanesi ise olay ile ilgili tekrar ve medya izleme sıklığı ve yoğunluğunu incelemeye yönelik sorulardır. Her katılımcı ile kendi yaşamı içinde gerçekleşmiş olayları içeren anketlerin uygulandığı bir görüşme gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın bulguları, yaşlıların gençlere göre daha düşük bir flaş bellek performansı gösterdiğini ortaya koymuştur. Diğer bir deyişle herhangi bir olay anında 65 ve üstü yaştaki katılımcıların flaş bellek performansı gençlere göre daha düşük olmuştur. Bu araştırmanın ortaya koyduğu bağlantılı bir başka bulgu da, olay-anındaki-yaş’ın, aynen normal otobiyografik bellek performansında görülen temel etkiyi flaş bellek performansında da ortaya koymuş olmasıdır. Bu bulgular yanında, yaşlılığın bellek performansı yanında olaylara verdikleri duygusal vb. tepkiler üzerinde de etkisi olduğunu göstermiştir. Gerçekleştirilen araştırma, yaşlılığın flaş bellek performansı üzerinde de etkileri olduğunu göstermiş, ancak bunun olay anındaki yaş değişkeninin de gözönüne alınarak değerlendirimesi gereğini vurgulamıştır. Ayrıca, elde edilen bulgular flaş bellek ve otobiyografik bellek arasında varolduğu ileri sürülen farklar açısından da önem taşımaktadır. Flaş belleği açıklamaya çalışan kuramsal modeller bu araştırma bulguları çerçevesinde değerlendirilecektir.

Otobiyografik bellek çalışmaları insanların geçmişe dair belleklerinde birçok yanılgının olduğunu ortaya çıkarmıştır. Son zamanlarda yapılan iki çalışmaya göre en çok ikizlerde görülen bir tip yanılgı olayın kimin başından geçmiş olduğuna dairdir (Sheen, Kemp, & Rubin, 2001; İkier, Tekcan, Gülgöz, & Küntay, yayında). Bu iki çalışma tek yumurta ikizlerinin birbirine yakın yaşlardaki kardeşlerden daha fazla olarak belirli bir anıyı hatırlamakta, fakat bu anının kendisinin mi kardeşinin mi başından geçtiğine emin olamamakta olduğunu göstermiştir. Fakat her iki çalışmada da yanılgı içeren olayların özelliklerinin önemine değinilip geçilmekte, bu konunun üzerinde yeterince durulmamaktadır. Bu takip çalışması İkier, Tekcan, Gülgöz, ve Küntay (yayında) çalışmasında görülen yanılgılı anıların yanılgısız anılardan ayırt eden bazı nitelikleri ortaya çıkarmayı amaç edinmektedir. Çalışmada, özellikle yanılgılı olayların yanılgısız olaylara göre daha sıradan ve yaşanmışlık olasılığı daha fazla olduğu düşünceleri sınanmıştır. Çalışmaya 86 üniversite öğrencisi katılmış ve katılımcılardan İkier çalışmasından elde edilen 43 yanılgılı, 39 yanılgısız, toplam 82 olay hakkında 2 ayrı form doldurmaları istenmiştir. Birinci formda (Sıradanlık Formu) 1 ile 5 arası değişen bir Likert ölçeği kullanılarak katılımcılardan bu 82 olayın ne kadar sıradan olduğu hakkında bilgi toplanmıştır. İkinci formda (Yaşanmışlık Formu) ise katılımcılardan bu olayları kendilerinin yaşayıp yaşamadıklarını belirtmeleri ve bu yanıtlarından ne kadar emin olduklarını 1 ile 5 arası değişen bir Likert ölçeğine işaretlemeleri istenmiştir. Formlarda verilen yazılı yönergelerde değerlendirecekleri bu olayların başkaları tarafından yaşanmış olaylar olduğu belirtilmiştir. Katılımcılar her iki formu da tek oturumda doldurmuş, 48’i Sıradanlık Formunu, 38’i de Yaşanmışlık Formunu diğerinden önce almıştır. Sıradanlık Formuyla toplanan veri üzerine yapılan analizler katılımcıların yanılgılı olayların yanılgısız olaylardan daha sıradan olaylar olarak gördüğünü göstermiştir. Katılımcıların olayların sıradanlığını değerlendirmelerinde bireysel farklılıklarına bakıldığında sadece 5 katılımcının yanılgısız olayları daha sıradan bulduğu görülmüştür. Çoğunluk katılımcının (86’da 81) sıradanlık değerlendirmeleri yanılgılı olaylar için daha yüksektir. Yaşanmışlık Formuyla toplanan veri üzerine yapılan analizler katılımcıların yanılgılı olayları yanılgısız olaylara nazaran daha sıklıkla yaşanmış olaylar olarak işaretledikleri görülmüştür. Fakat her iki tip olayın da katılımcılar tarafından belirtilen yaşanmışlık oranları oldukça düşüktür. Ayrıca analizlerde sıradanlık ve yaşanmışlık değerlendirmeleri arasında bir ilişki saptanmış, katılımcıların yaşamış oldukları olayları yaşamamış oldukları olaylara nazaran daha az sıradan olaylar olarak nitelendirdikleri görülmüştür. Yanılgılı olaylar, yaşanmış olsa da olmasa da, oldukça sıradan olaylar olarak görüldüğü halde yanılgısız olaylardan yaşanmamış olanların sıradanlıği daha yüksek düzeyde bulunmuştur. Bu bulgular otobiyografik bellekte yanılgı süreçlerinin kökenleri üzerinde yoğunlaşan araştırma alanına ışık tutmaktadır. Özellikle ikizler gibi yakın ilişki içinde olan insanlar birbirlerinin bazı anılarını üstlenip, bu olayların kimin başından geçtiğine dair yanılgılara düşebilirler. Anıyı oluşturan olayların sıradanlığı olayların olabilirliğini arttırdığı için, sıradan olaylar olağanüstü olaylara nazaran çok daha rahatlıkla üstlenilebilip bir yanılgıya neden olabilirler. Kısacası, olayların nitelikleri kişilerde yanılgılı otobiyografik bellek oluşumunda önemli bir rol oynamaktadır.

Belirli bir olayın hatırlanmasına ilişkin olay sonrası bilgiler ya da olay sonrasındaki yanlış yönlendirmeler (post event misleading), ilgili olayın hatırlanmasının doğruluk derecesini etkileyen faktörlerden biri olarak düşünülmektedir. Olay sonrası edinilen bilginin yol açabileği bellek yanlılıkları, özellikle ‘görgü tanıklığı’ bağlamında ya da bazı klinik ortamlarda kritik doğurguları olabilecek bir konudur (örn., Shaw ve McClure, 1996; Sutherland ve Hayne, 2001). Bu çalışmanın amacı, belirli bellek görevlerinin tanıma testi aşamasında yapılan basit bir değişimlemenin, test performansını etkileyip etkilemeyeceğini belirlemektir. Araştırma, çeşitli bölümlerde okuyan üniversite öğrencisinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Katılımcılar, daha önce duygusal ton boyutu ve kullanım sıklığı temelinde ön çalışması yapılmış olan olumlu, olumsuz ve nötr kelime listelerinden seçilerek hazırlanmış olan ‘duyuşsal Stroop’ (emotional Stroop), ‘kelime kararı verme’ (lexical desicion) ve ‘yönlendirilmiş unutma’ (directed forgetting) görevlerinden birine seçkisiz olarak atanmıştır. Duyuşsal Stroop görevinde deneklere ekranda, farklı renklerde yazılmış olan olumlu, olumsuz ve nötr kelimeler gösterilmiş, kelimelerin renklerini söyleyip ilgili renk tuşuna basarak cevap vermeleri istenmiştir. Hemen sonra verilen tanıma testi ise standart bir tanıma testi yoluyla ya da hipotetik bir kişiye ait otobiyografik anıları içeren öyküler aracılığıyla iki şekilde değişimlenmiştir. Denekler, kendilerine verilen olumlu, olumsuz ve nötr kelimelerden hazırlanan standart bir tanıma testinde ya da aynı kelime kategorileri kullanılarak oluşturulmuş hipotetik bir kişiye ait, okudukları otobiyografik anılarda, bu kelimelerin yer alıp almadığına karar vermişlerdir. Kelime kararı verme görevinde, ekrana ilki; olumlu, olumsuz ve nötr kelime listelerinden seçilmiş anlamlı kelimelerden, ikincisi ise denemelerin yarısında anlamlı diğer yarısında anlamsız olan kelimelerden oluşan kelime çiftleri gelmiştir. Katılımcılar, ikinci kelimenin anlamlı olup olmadığını evet (E), hayır (H) tuşlarına basarak bildirmişlerdir. Standart tanıma testinde ya da okudukları otobiyografik öykülerde, ikinci kelimelerin yer alıp almadığını işaretlemişlerdir. Unutmaya yönlendirme görevinde ise, ekrana tek tek ve önce siyah renkte yazılmış kelime çiftleri gelmiş ve bu kelimelerden ilki ya da ikincisi seçkisiz bir sırada kırmızı renge dönüşmüştür. Katılımcılardan, rengi kırmızıya dönen kelimeleri unutmaları, siyah kalan kelimeleri ise hatırlamaları ve daha sonra bu kelimelerin, hepsi aynı renkte olan kelime listesinde yer alıp almadığına karar vermeleri istenmiştir. Kelimeler, ilk iki görevde olduğu gibi, olumlu, olumsuz ve nötr kelime kategorisinden gelmiş ve tanıma testi yine iki şekilde değişimlenmiştir. Ayrıca tüm görevlerde denekler, her bir kelimeye ilişkin verdikleri kararlarından ne derece emin olduklarını; verdikleri karara ilişkin güven derecesini 5 boyutlu bir ölçek üzerinde işaretlemişlerdir. Bütün görevlerde olumsuz kelime kategorisi; denemelerin yarısında savaş ve terör, diğer yarısında ise taciz yaşantısına ilişkin kelimelerden oluşmuştur. Katılımcıların ilgili görevlerdeki görev performansına yönelik cevap süreleri ve cevapları ile test performansına yönelik cevapları ayrı ayrı kaydedilmiştir ve bunlar her bir görev için analiz edilmiştir. Analiz sonuçları, deneklerin standart tanıma testi ya da otobiyografik öykü testi almalarına bağlı olarak görev aşamasında karşılaştıkları kelimelerin test aşamasındakiler arasında bulup bulunmadığına ilişkin verdikleri kararların değişebileceğini göstermiştir. Test türündeki bu değişimleme, aynı zamanda deneklerin verdikleri kararlara ilişkin güven derecesi üzerinde de etkili olmuştur.

Bu araştirmada sporcularin performanslarinda çok önemli oldugu kabul edilen motivasyon ve konsantrasyon kavramlari üzerine çalişilmaktadir. Araştirmada kullanilan deneklerden sporcu olanlar kendi aralarinda bireysel sporcu ve takim sporcusu olmak üzere iki kategoride degerlendirilirlerken; spor yapmayan denekler kontrol grubu olarak kullanilmistir. Araştirmaya katilan 140 denekten, 70 kişilik deney grubunu elit sporcular (basketbol, hentbol, voleybol, atletizm, yüzme ve karete) oluştururken, 70 kişilik kontrol grubunu da profesyonel olarak spor yapmayan üniversite ögrencileri oluşturmaktadir. Deneklerin motivasyonlarını ölçmek için 40 maddeden oluşan ve güç gösterme güdüsü, başarıya yaklaşma güdüsü ve başarısızlıktan kaçınma güdüsü alt boyutlarını değerlendiren “spora özgü başarı motivasyon ölçeği” kullanılırken, dikkat ve konsantrasyonlarını ölçmek için de Ege Üniversitesi Psikoteknik Degerlendirme Labaratuarında bulunan “Sinyal Takip Testi” ve “Determinasyon Testi”nden yararlanılmıştır. Ayrıca deneklerin dikkatte odaklanmalarıni olcmek amaciyla “Stroop” testi uygulanmistir. Araştirmanin sonucunda bireysel sporcularin ve takim sporcularinin başari motivasyon ve konsantrasyon düzeyleri korelasyonlari incelenmistir. Sporcularin motivasyon ve konsantrasyon degerlerinin yaş, cinsiyet, deneyim ve bireysel ya da takim sporcusu olma gibi degişkenler üzerinde farklilaşmasi tartisilacaktir. Ayrica spor yapan ve yapmayan grup arasindaki konsantrasyon ve motivasyon degerlerindeki farkliliklar incelenecektir. Arastirmanin sonucuna gore spor yapan ve yapmayan grup arasinda basari motivasyon olcegine gore anlamli farkliliklar soz konusudur. Buna gore basariya yaklasma ve basarisizliktan kacinma alt boyutlarinda, gruplar arasinda ve spor yapan gruptaki kadin ve erkek sporcular arasinda farklilasma soz konusudur. Viyana Determinasyon ve Sinyal Takip testi sonuclarinda kimi alt olceklerde farklilasma soz konusudur. Buna gore spor yapan grup ile spor yapmayan grup arasinda, takim sporculari ile bireysel sporcular arasinda, milli sporcular ile milli olmayan sporcular arasinda ve spor yapan grupta spor dallari arasinda farklilasma bulunmustur. Ayrica yapilan Stroop Testi sonuclarina gore spor yapan ve yapmayan grup arasinda dikkatte odaklanmada farklilasma soz konusudur. Spor yapan grup icerisindeki farklilasmalar ise literaturu destekler yondedir. Spor yapan grup ile yapmayan grubun sonuclarinda hernekadar farklilasma bulunsa da, soz konusu farklilasma istenilen duzeyde degildir. Bunun en onemli nedeni Viyana determinasyon testinin ince motor beceriyle ilgili olmasidir. Bu da voleybol, basketbol ve hentbol gibi el ve parmak kaslarinin gelistigi spor dallarinda bir avantaj haline gelirken diger spor dallarini olumsuz yonde etkilemistir. Sinyal takip testi sonuclarina gore beklenen farklilasma ne gruplar arasinda ne de spor yapan grup icindeki degiskenler goz onunde bulunduruldugunda beklenen olcme yetisine sahip olmadigi gorulmustur. Yapilan Stroop Testi sonuclarinda ise bulunan farklilasmalar literatürü destekler yondedir.

Mert Teközel ve Türkan Yılmaz Irmak

Son yıllarda ergenlerin sağlık riski taşıyan davranışlarına ilişkin çalışmalar, gençlerin bu davranışların olası olumsuz sonuçlarını bilmediklerinden dolayı değil, aksine bilmelerine rağmen yaptıklarını göstermektedir. Bu nedenle günümüzde yapılan çalışmalar, gençlerin bu davranışların sonuçları hakkında bilgi sahibi olup olmadıklarından ziyade davranışlarını meşrulaştıracak ne gibi bilişsel çarpıtmalara gittikleri üzerine yoğunlaşmıştır. Bu bilişsel çarpıtmaları anlamada başat rolü “risk algısı” üstlenmektedir. Riskli davranışlara yönelen ve yönelmeyen ergenlerin, bu davranışlarından dolayı algıladıkları “risk”in farklılıklar gösterdiği pek çok araştırmanın ortak bulgusudur. Bu çalışmanın amacı, ergenlerin sigara ve alkol kullanma davranışlarını anlamada, kısa ve uzun vadeli risk ayrımının ve davranışın olumsuz sonuçlarıyla karşılaşma yaşantısının katkısını incelemektir. Bu amaçla, sigara içen/içmeyen, alkol kullanan/kullanmayan ve bu davranışların olumsuz sonuçlarıyla karşılaşmış/karşılaşmamış 880 lise öğrencisine (İzmir’de 8 ayrı liseye devam eden 14-20 yaş arası; 486’sı kız, 394’ü erkek) çeşitli sağlık riskleri içeren senaryolar sunulmuş ve her bir senaryo için risk algıları ölçülmüştür. Risk algısı, söz konusu davranışı yapmaktan dolayı kişinin karşılaşabileceği negatif durumlar olarak tanımlanmıştır. Senaryoların bir kısmı kısa vadeli risk algısına (mide bulantısı kusma gibi) bir kısmı ise uzun vadeli risk algısına (sigaraya alışma ve kansere yakalanma gibi) dayanmaktadır. Senaryolar, kişilerin her bir risk davranışını yapmaları halinde karşılaşabilecekleri olumsuz sonuçları tahminlemeye dayalı koşullu (conditional) risk ölçümüne dayanmaktadır (Kısa vadeli risk algısı şu tip maddelerle ölçülmüştür: “Diyelim ki arkadaşlarınızla toplandığınız bir gün üst üste 5-6 tane sigara içtiniz; sigaradan dolayı rahatsızlanma ve midenizin bulanma olasılığı nedir?” Uzun vadeli risk algısı ise şu tip maddelerle ölçülmüştür: Diyelim ki arkadaşlarınızla arada sırada sigara içiyorsunuz; bunun sonucunda sigaraya alışma ve ilerde bu nedenle kanser olma ihtimaliniz nedir?”). Sonuçlar, sigara içen ve alkol kullanan gençlerin hem kısa vadeli hem de uzun vadeli risk algılarının, içmeyenlerden düşük olduğunu göstermektedir. Ancak bu kişilerin risk algıları, daha önce sigara içmek veya alkol almaktan dolayı negatif bir yaşantıyla karşılaşmış olmaları durumunda artmaktadır. Sigara ve alkol kullanıp negatif bir yaşantıyla karşılaşmamış olanların ise riski azımsadıkları, risk algılarının diğerlerine göre daha düşük olduğu gözlenmiştir. Öte yandan, sigara ve alkol almayan gençlerin uzun vadeli risk algıları, kısa vadeli risk algılarına göre daha düşüktür. Yani alkol ve sigara kullanmayanlar, kısa vadede bu davranışları yapmaktan dolayı yüksek bir risk alacakları inancındayken, uzun vadede, kısa vadeye göre bu davranışlardan dolayı daha az zarar göreceklerini düşünmektedirler. Buna karşılık, sigara içen gençlerin, ister bununla ilgili olumsuz bir yaşantıya sahip olsun ister olmasın, uzun vadeli risk algıları, kısa vadeli risk algılarından yüksektir. Yani sigara içenler, bu davranışlarından dolayı kısa vadede olumsuz bir sonuç beklemezken, uzun vadede daha fazla beklemektedirler. Sigara içme davranışı için elde edilen bu örüntü, alkol davranışında kendini göstermemektedir. Alkol alan gençler, ister bununla ilgili olumsuz bir yaşantıya sahip olsun ister olmasın, alkol almayanlarda olduğu gibi, uzun vadeli risklerinin düşük olduğunu düşünmektedirler. Risk tahminlerinin koşullu olarak sorulduğu çalışmalarda, riskli davranışa yönelen ergenlerin bu davranışları yapmayanlara göre daha düşük risk algısına sahip oldukları literatürde bilinen bir olgudur. Bu çalışmanın sonuçları bunu desteklemekle birlikte, risk algısında “kısa ve uzun vadeli risk” ayrımına gidildiğinde ergenlerin sigara içme davranışı ile alkol alma davranışına ilişkin risk algılarında farklılıkların mevcut olduğu gözlenmiştir. Sonuç olarak bulgular, kısa ve uzun vadeli risk ayrımının, sigara içme ve alkol kullanma davranışlarına eşlik eden bilişsel yapıları anlamada işlevsel olduğuna işaret etmektedir. Ayrıca, riskli davranışların olumsuz sonuçlarıyla karşılaşmanın risk algısını arttırdığı görülmüştür.

Hikmet Yazıcı

Bu çalışmada son yıllarda sigarayı bıraktırma çalışmalarında etkin olarak kullanılan bilişsel-davranışçı sigara bırakma programları incelenmektedir. Bilişsel-davranışçı sigara bırakma etkinlikleri, bilişsel-davranışçı terapinin temel varsayımlarına ve değerlendirme sürecine dayalı olarak düzenlenmektedir. Bu kapsamda, sigara içme davranışının kısaca tanımlanması (davranışı ortaya çıkarıcı faktörler, zaman içindeki gidişatı, yatkınlığı ortaya çıkarıcı değişkenler), bağlam değişkenleri ve sürdürücü faktörler (durumsal, davranışsal, bilişsel, duygusal, kişilerarası, fizyolojik), başa çıkma kaynakları, soruna ilişkin temel inanç ve düşünce yapısı gibi durumlar araştırılmaktadır. Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programları yaklaşık iki saat boyunca süren, beş-sekiz seans gibi kısa süreli uygulamalardan oluşmaktadır. Programlar grup halinde uygulanmaktadır. Gruba katılan kişilerin sayısı, uygulamanın amacına ya da gruba katılan kişilerin niteliğine dayalı olarak değişebilmektedir. Bu programlar psiko-eğitimsel bir yapıya sahip olduğu için uygulamalara katılan bireylerin sayısı yüksek (örneğin 100-140 kişi) olabilmektedir. Grup uygulamaları bir ya da iki danışmanın liderliğinde sürdürülebilmektedir. Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programlarını uygulayacak olan danışmanların bilişsel-davranışçı bir oryantasyona sahip olması gerekmektedir. Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programları iki şekilde uygulanmaktadır. Birinci tür uygulama, sigaranın program başında hemen bıraktırılması ve daha sonra yeniden içilmesini önlemeye dönüktür. İkinci tür uygulama ise, bırakma programın sonuna kadar devam eden kontrollü sigara içmeyi içermektedir. Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programlarının uygulanmasından sonra üç, altı ve on iki aylık izleme çalışmaları yapılmaktadır. Bu programların ilk beş aşaması, diğer aşamalara oranla farklı bir içeriğe sahiptir. Bu aşamalarda; 1) Sigarayı bırakma hakkında bilgiler verilir. 2) Sigarayı bırakmaya ilişkin bireysel planlamalar tartışılır. 3) Kişiler arası ilişkiler, günlük aktiviteler, duygusal durumlar ve düşünceler gözlemlenir. 4) Kişiler arası ilişkilerin geliştirilmesi istenir. 5) Uyumsuz düşüncelerin değiştirilmesi için farklı metotlar denenir. Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programları, günlük ev ödevlerini içeren ve değişik bilişsel-davranışçı işlemlerin yer aldığı kapsamlı uygulamalardan oluşmaktadır. Bu programların içeriğinde yer alan işlemler şunlardır; 1. Motivasyonu sağlama: Sigarayı bırakmaya ilişkin motivasyonun sağlanması üzerinde içsel ve dışsal motivasyon kaynaklarının etkisi vardır. Sağlıkla ilgili endişeler, kendini kontrol, pekiştireçler ve sosyal etkilenmeler bu kaynaklardan bazılarıdır. 2. Kendini izleme: Bu yöntemle günlük sigara tüketimi kaydedilir. Bu şekilde sigaranın hangi durumlarda ve zamanlarda içildiği fark edilmiş olur. Bu, bireylerin sigaraya yönelme durumlarını tanımlayabilme açısından önemlidir. 3. Kendini yönetme: Bu işlemle sigara içmeyi çağrıştırıcı ya da kışkırtıcı durumlar tanımlanarak, bunların değiştirilmesi ya da bu durumlardan kaçınılması öğrenilir. 4. Sosyal destek: Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programındaki sosyal etki, grup desteğini sağlama şeklindedir. Grup desteği diğer tekniklerle birlikte kullanılarak, bireylerin sigarayı bırakmaya ilişkin motivasyonunun arttırılması amaçlanır. Burada söz konusu olan destek sadece grup üyeleriyle de sınırlı kalmayabilir. Grubun dışındaki çevrenin desteği de sigaranın bırakılmasında önemli bir etkiye sahiptir. 5. Telefonla yardım: Bilişsel-davranışçı yardımla sigara bırakma etkinliğine katılan bireyler, grup etkinlikleri dışında da -özellikle sigara içmeye ilişkin kriz durumlarında- danışmandan telefonla yardım isteyebilirler. 6. Ev ödevleri: Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programında grup lideri her seansa ilişkin özel işlemler geliştirir ve uygular. Bunlarla ilişkili olarak üyelere ev ödevleri verilir ve seanslar arasında bu ödevlerin tamamlanması istenir. 7. Yeniden başlamayı önleme: Programa katılanların sigaraya yeniden başlamasına neden olabilecek riskli durumlar tanımlanır. Bu durumlarda kullanılacak bilişsel ve davranışçı başa çıkma tarzları öğretilerek yeniden başlama eğilimleri ortadan kaldırılmaya çalışılır. Davranışçı teknikler; uyaranları kontrol etme, alternatif davranışlar geliştirme, teşvik, yardım arama ve gevşemedir. Bilişsel teknikler ise; sigara içmemenin yararlarını vurgulama, kendini eğitme, dikkati başka yöne çekme gibi etkinliklerdir. Bunların yanında öz-yeterlik inançlarını geliştirmek, sosyal desteği kullanmak gibi işlemlerden de yararlanılır. 8. Öz-yeterlik inançlarının geliştirilmesi: Fizyolojik ve psikolojik bağımlılık durumlarıyla baş edebilmeleri için, bireylerin kendilerine ve becerilerine dönük olarak verilen bilgiler ve yapılan etkinlikler, öz-yeterlik inançlarını güçlendirmeye dönüktür. 9. Nikotin bağımlılığını azaltmaya dönük işlemler: Nikotin bağımlılığını azaltmak amacıyla; sigaraya maruz bırakma, nikotin sakızları, plasebolar, nikotin burun spreyi gibi etkinliklerden yararlanılır. Bilişsel-davranışçı sigara bırakma programları normal içicilerin yanında, psikopatolojik bazı belirtilere (şizofreni, depresyon, sosyal anksiyete vb) sahip olanlarla, alkoliklere, hamile kadınlara ve sigara içmeyi kilo almamayla ilişkilendirenlere de uygulanmaktadır. Bu programlarda sigaranın bıraktırılması yanında azaltılması da amaçlanmaktadır. Araştırmacılar bilişsel-davranışçı sigara bırakma programının etliliğini diğer sigara bırakma programlarıyla karşılaştırmalı olarak ortaya koymaya çalışmaktadırlar. Elde edilen bulgular, bilişsel-davranışçı sigara bırakma programından elde edilen kısa ve uzun süreli sonuçlarla diğer programlardan elde edilen sonuçlar arasında benzerlik ve farklılıklar olduğunu göstermektedir. Günümüzde yapılan pek çok çalışmada bilişsel-davranışçı sigara bırakma programı ile farmakolojik nitelikteki sigara bırakma programları bir arada kullanılmakta ve bundan da oldukça başarılı sonuçlar alınmaktadır.

Özden Yalçınkaya ve A. Nuray Karancı

Bu çalışmada farklı değişim aşamalarındaki Türk sigara içen örnekleminde, karar verme dengesi ve öz yeterlilik değişkenleri Kuramlar Üstü (Transteoretik) Model (Prochaska & DiClemente, 1983; 1992) çerçevesinde araştırılması amaçlanmıştır. Çalışmaya halen sigara içen(N=383) ve sigarayı bırakmış (N=15) toplam 398 denek alındı. Deneklerin yüzde 65.1’i erkek, 34.9’u kadındı ve yaşları 19 ve 67 arasındaydı ve yaş ortalaması 32.9’ du. Araştırmada veri toplamak amacıyla Demografik Bilgi Formu, Sigarayla ilgili değişkenler( Smoking History) ve Fagerstrom Tolerans Ölçeği (Fagerstrom Tolerance Questionnaire), Değişim aşaması soruları (Stages of Change Questions), Sigara Karar Verme Dengesi Ölçeği (Pros and Cons of Smoking) ve Öz Yeterlilik Ölçeği (Self Efficacy Questionnaire) kullanıldı. Sigara içme davranışını etkileme olasılığı olan demografik (yaş, cinsiyet, eğitim yılı, medeni hal) ve sigarayla ilgili değişkenlerde (sigara içme yılı, sabah ilk sigara içme zamanı, günlük içilen sigara sayısı, sigarayı içine çekme sıklığı ve sigarayı bırakma denemesi sayısı) araştırmaya dahil edildi. Araştırmanın hipotezlerini test etmek için varyans analizi kullanıldı. Deneklerin ortalama sigara içme yılı 13.60 ve ranjı 1-52 yıldı (SS=9.9). Günlük sigara tüjetimi ise ortalama 17.78 tane ve ranjı 2-75 idi (SS=9.6). Deneklerin yüzde 56.3’ünün (N =224) düşünme öncesi (DÖ) aşamasında, yüzde 16.3’ünün (N = 65) düşünme (D) aşamasında, yüzde 20.4’ünün (N =81) hazırlanma (H) aşamasında ve yüzde 3.8’inin (N = 15) harekete geçme (HG) aşamasında olduğu tespit edildi. DÖ, D, H ve HG aşamasında olan denekler arasında yaş, eğitim yılı, sigara içme yılı, ve sigarayı bırakma deneme sayısı bakımından anlamlı düzeyde farklılık bulundu. Yaş, sigara içme yılı ve günlük içilen sigara sayısıyla pozitif bir korelasyon göstermekteydi ve ilerki yaşlardaki sigara içiciler erken yaşlara göre daha ilerki değişim aşamalarında bulunmaktaydı. Sürpriz bir şekilde DÖ ve D aşamalarındaki deneklerin eğitim düzeyleri H ve HG aşamalarındaki deneklere göre daha yüksek bulundu. Sigara içme yılı ve sigarayı bırakma denemesi sayısı değişim aşamalarındaki gelişim ile pozitif olarak korelasyon göstermekteydi. Çalışmanın temel amacı çerçevesinde, sigaranın algılanan yararları ile deneklerin bulundukları değişim aşaması arasındaki ilişki tekrar ölçümlü ANOVA (ANOVA wıth repeated measures) uygulanarak araştırıldı. Sigaranın algılanan yararlarının DÖ aşamasında en yüksek olduğu ve D ve H aşamalarında anlamlı derecede düstüğü ancak literatürden farklı olarak HG aşamasında yeniden yükseldiği bulundu. Sigaranın algılanan zararları ile deneklerin bulundukları değişim aşaması arasındaki ilişki tekrar ölçümlü ANOVA (ANOVA with repeated measures) uygulanarak araştırıldı. Sigaranın algılanan zararlarının, HG aşamasında, DÖ, D ve H aşamalarına göre daha yüksek olduğu bulundu. Deneklerin öz yeterlilik puanları ve bulundukları değişim aşaması rasındaki ilişki tek yönlü ANOVA uygulanarak karşılaştırıldı. H ve HG aşamasındaki deneklerin öz yeterlilik puanlarının DÖ ve D aşamasındaki deneklerin skorlarına göre anlamlı derecede yüksek olduğu bulundu. Araştırmanın sonuçları sigarayı bıraktırma amaçlı girişimlerde strateji olarak, sigara içicinin bulunduğu değişim aşaması ve girişimin çeşidinin, düzeyinin, içeriğinin, yoğunluğunun ve süresinin uygun olmasının, sigara içicinin tedavi amaçlı girişime cevap verme olasılığını artırılabileceğini göstermektedir.

Bu araştırmada, yeme bozukluğu olan ve olmayan vakaların, bağlanma biçimleri (güvenli-korkulu-saplantılı-kayıtsız) ve kişilerarası şema farklılıkları açısından incelenmesi amaçlanmıştır. Kişilerarası şemalar kuramına göre,benlik kişilerarası bağlamda gelişir ve kişilerarası olayların bilişsel temsilini içerir. Kişilerarası şemalar olarak adlandırılan bu temsiller, bireylerin bağlanma figürleri ile olan etkileşimlerini devam ettirebilmeleri ve bireyin etkileşimlerini yordama olasılığını arttırır. Bağlanma kuramı, insanların kendileri için önemli olan başkalarıyla güçlü duygusal bağlar kurma eğiliminin ve gereksiniminin yeni doğanların yaşamlarını sürdürebilmeleri için gerekli ve gelişimsel açıdan işlevsel olduğunu ifade eder. Buna ek olarak, erken dönemdeki bağlanma biçimlerinin yetişkinlik dönemindeki patoloji ile ilgili olduğu öne sürülmektedir. Bununla birlikte kişilerarası şemaların bireylerin erken dönem bağlanma biçimleri ile birlikte oluşmaya başladığı belirtilmektedir. Kişilerarası kurama göre, psikopatolojileri olan bireylerin kişilerarası şemalarının işlevsel olmadığı yapılan çeşitli araştırmalarda gözlenmiştir. Son dönemlerde kişilerarası yaklaşımın yeme bozukluğu tedavisinde başarılı sonuçlar verdiği gözlenmiştir. Ayrıca, kişilerarası şemalar ile bağlanma figürleri arasındaki bağlantıların gösterilmesi üzerinde çalışılmaktadır. Yapılan bu çalışmalar ve aktarılan kuramsal görüşlerden yola çıkarak yeme bozukluğu olan ve olmayan vakaların kişilerarası şema örüntülerinin işlevsellikleri açısından değerlendirilmesi ve bu bireylerin bağlanma biçimlerinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda, farklı kurumlarda yeme bozukluğu tanısı (anoreksia nervoza ve bulumıa nervoza) almış 40 birey ve bu bireylerin sosyodemografik özellikleriyle eşleştirilmiş yeme bozukluğu tanısı almamış birey dahil edilmiştir. Yeme bozukluklarının doğasından ve bu bozuklukların genellikle kadınlarda gözlenmesinden dolayı araştırmaya alınan tüm bireyler kadınlardan oluşmuştur. Bu örnekleme,yeme bozukluğunun belirlenmesi için Garner ve Garfinkel tarafında 1979 yılında geliştirilen Yeme Tutum Testi (YTT), bağlanma biçimlerinin belirlenmesi için Griffin ve Batholomew tarafından 1994 yılında geliştirilen İlişki Ölçekleri Anketi (İÖA), ve kişilerarası şemaların değerlendirilmesi için de Hill ve Safran tarafından 1993 yılında geliştirilen Kişilerarası Şemalar Ölçeği (KŞÖ) uygulanmıştır. Araştırma deseninde bağımsız değişken olarak bağlanma biçimleri (güvenli-korkulu-saplantılı-kayıtsız) ve yeme bozukluğu alınmıştır. Kişilerarası şema boyutları ise bağımlı değişkendir. Bu doğrultuda verilere 2x4 varyans analizi uygulanmıştır ve belirtilen değişkenler arasında ilişkiler korelasyonu incelenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, yeme bozukluğu olan vakaların işlevsel olmayan kişilerarası şemalara ve güvensiz bağlanma biçimlerine sahip oldukları gözlenirken, yeme bozukluğu olmayan vakaların işlevsel kişilerarası şemaları olduğu ve güvenli bağlanma biçimleri ne sahip oldukları gözlenmiştir. Elde edilen bu sonuçların literatür bilgileri ile uyumlu olduğu gözlenmiş ve araştırma bulgular ilgili literatür çerçevesinde tartışılmıştır.

Özlem Çakmak Tolan ve Gonca Soygüt

Bu araştırmada farklı kaygı düzeyleri (düşük-orta-yüksek) ve bağlanma biçimlerine (güvenli-korkulu-saplantılı-kayıtsız) sahip bireylerin kişilerarası şema farklılıklarının incelenmesi amaçlanmıştır. Bu doğrultuda, Hacettepe Üniversitesi’nin değişik fakültelerinde öğrenim gören 556 öğrenci araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Bu örnekleme, kaygı düzeylerinin belirlenmesi için Sürekli Kaygı Ölçeği (SKÖ), bağlanma biçimlerinin belirlenmesi için İlişki Ölçekleri Anketi (İÖA) ve kişilerarası şemaların değerlendirilmesi için de Kişilerarası Şemalar Ölçeği (KŞÖ) uygulanmıştır. Uygulamalar sonucunda elde edilen verilere 3X4 faktörlü araştırma desenine uygun varyans analizi uygulanmıştır. Ayrıca, sürekli kaygı, bağlanma biçimleri ve kişilerarası şemalar arasındaki ilişkiler, Pearson Momentler Çarpımı Korelasyonu ile analiz edilmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre, farklı kaygı düzeyleri ve kişilerarası şemaların çeşitli boyutları arasında anlamlı farklılıklar gözlenmiştir. Kaygı düzeyi yüksek gruptakilerin, kaygı düzeyi düşük ve orta gruptakilere göre, babalarından, düşmanlık boyutunda daha fazla tamamlama tepkisi bekledikleri bulunmuştur. Diğer yandan, kaygı düzeyi yüksek gruptakilerin, kaygı düzeyi düşük ve orta gruptakilere göre, annelerinden, baskınlık boyutunda daha az tamamlama tepkisi bekledikleri gözlenmiştir. Pasiflik boyutunda ise, kaygı düzeyi orta olan bireylerin, kaygı düzeyi yüksek gruptakilere göre, annelerinden daha fazla tamamlama tepkisi bekledikleri bulunmuştur. Farklı bağlanma biçimleri ve kişilerarası şemalar arasındaki ilişkiler incelendiğinde, baskınlık boyutunda anneden beklenilen tamamlama tepkileri üzerinde bağlanma biçimlerinin temel etkisi anlamlı bulunmakla birlikte, gruplar arasında anlamlı düzeyde fark bulunamamıştır. Bir diğer sonuca göre, baskınlık boyutunda, güvenli bağlananların korkulu bağlananlara göre babalarından daha fazla tamamlama tepkisi bekledikleri gözlenmiştir. Ayrıca, baskınlık boyutunda anneden beklenen tamamlama tepkileri üzerinde bağlanma biçimleri ve kaygı düzeylerinin ortak etkisinin anlamlı olduğu bulunmuştur. Baskınlık boyutuna ilişkin sonuçlar genel olarak değerlendirildiğinde, kaygı düzeyi yüksek gruptakilerin ve güvensiz bağlananların –korkulu ve saplantılı- ebeveynleriyle olan ilişkilerinde, kaygı düzeyi düşük-orta gruptakilere ve güvenli bağlananlara göre, daha fazla güçsüzlük duygusu yaşadıkları düşünülebilir. Kişilerarası durumlarda beklenen tepkilerin istenirlik düzeyleri açısından ise, kaygı düzeyi düşük ve orta gruptaki bireylerin, kaygı düzeyi yüksek gruptakilere göre anne ve babalarından bekledikleri tepkileri daha istenir buldukları gözlenmiştir. Ayrıca, arkadaştan beklenilen tepkilerin istenirliği üzerinde, kaygı düzeyleri ve bağlanma biçimlerinin ortak etkisinin anlamlı olduğu bulunmuştur. Bu bulguların, KŞÖ’ndeki istenirlik düzeyleri ile psikopatoloji arasında ortaya konmuş olan ilişkiyi destekler nitelikte olduğu düşünülmektedir. Diğer yandan, kişilerarası şemalar, bağlanma biçimleri ve sürekli kaygı arasındaki ilişkiler şu şekilde özetlenebilir. Kişilerarası şemaların dostluk boyutu ve korkulu bağlanma arasında olumsuz yönde, kişilerarası şemaların istenirlik düzeyleri ile güvenli bağlanma arasında olumlu, korkulu bağlanma arasında ise, olumsuz yönde anlamlı ilişki bulunmuştur. Sürekli kaygı ile kişilerarası şemalar arasındaki ilişkiler ele alındığında, sürekli kaygı ve kişilerarası şemaların baskınlık boyutu arasında olumsuz, düşmanlık boyutu arasında olumlu, istenirlik düzeyleri arasında ise olumsuz yönde anlamlı ilişki bulunmuştur. Sürekli kaygı ile bağlanma biçimleri arasındaki ilişkiler incelendiğinde, sürekli kaygı ve güvenli bağlanma arasında olumsuz, korkulu ve saplantılı bağlanma arasında ise olumlu yönde anlamlı ilişki gözlenmiştir. Tüm sonuçlar genel olarak değerlendirildiğinde, güvenli bağlanan bireylerin daha çok dostça ve daha az düşmanca tepkiler bekledikleri, yakın ilişkilerinde kendilerini daha güçlü ve değerli hissettikleri ve dolayısıyla kaygı düzeylerinin daha düşük olduğu öne sürülebilir. Güvensiz bağlanan bireylerin ise, ilişkilerinde kendilerini daha az güçlü ve değerli hissettikleri, kaygı düzeylerinin daha yüksek olduğu ve güvenli bağlananlara göre, psikolojik olarak daha az sağlıklı bireyler oldukları düşünülebilir. Özetle, olumlu kişilerarası şemaların güvenli bağlanma biçimi ile olumsuz kişilerarası şemaların da güvensiz bağlanma biçimleri ve yüksek kaygı ile ilişkili olabileceği sonucuna varılmıştır. Elde edilen tüm sonuçlar ilgili literatürün ışığı altında tartışılmaya çalışılmıştır.

Gülay Dirik ve A. Nuray Karancı

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Psikoloji Bölümü

Hastaneye yatma ve ameliyat olma bireylere stres yaşatan çok önemli yaşam olaylarıdır. Hastalar ameliyat öncesi ve sonrası dönemde yüksek düzeyde kaygı yaşarlar. Ameliyat öncesi yaşanan kaygının yüksek olması baş dönmesi, mide bulantısı ve baş ağrısı gibi fiziksel problemlere neden olmakta iken ameliyat sonu yaşanan kaygı ise hastaların daha çok ağrıları olduğundan şikayet etmelerine ve daha uzun süre hastanede yatmalarına neden olmaktadır. Acil durumlarda ameliyat olma ise, kişinin hasta olduğunu ve ameliyat olması gerektiğini kabullenmesi için gerekli zamanın olmaması nedeni ile daha çok kaygı yaratmaktadır. Kaygının yarattığı rahatsızlık ve kaygının fiziksel iyileşme ile ilişkili olması nedeni ile, ameliyat öncesi ve sonrasında kaygıya sebep olan faktörlerin araştırılması, hastalara sağlanacak yardımın belirlenmesi için gereklidir. Bu çalışmanın amacı, acil servise getirilerek ameliyat kararı verilen hastaların, ameliyat öncesi ve sonrası kaygı düzeylerini ve kaygı ile ilgili değişkenleri araştırmaktır. Bu çalışmanın örneklemini Ankara Numune Hastanesinin Acil Cerrahi Servisinde karın bölgesi ile ilgili acil sorunlardan dolayı ameliyat olan 66 kadın ve 80 erkek olmak üzere toplam 146 hasta oluşturmaktadır. Örneklem 3 farklı ameliyat türü grubundan oluşturulmuştur. Bunlar apendektomi (apandisitin alınması) kolesistektomi (safra kesesinin alınması) ve mide delinmesi sonucu o bölgenin dikilmesini içeren ameliyatlardır. Araştırmada hastalara bir dizi ölçek uygulanmıştır. Bunlar Demografik ve Hastalık Tarihçeleri Bilgi formu, Durumluk Kaygı Ölçeği, Ameliyata Özgü Kaygı Ölçeği, Baş Etme Yolları Ölçeği ve Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeğidir. Hasta ameliyat olmak üzere Acil Cerrahi Servisine yattıktan kısa bir süre sonra ameliyat öncesi değerlendirme yapılmıştır. Ameliyat öncesinde Durumluk Kaygı Ölçeği ve bu çalışma için geliştirilmiş olan Ameliyata Özgü Kaygı Ölçeği uygulanmıştır. Ameliyat sonu yapılan değerlendirmede ise demografik değişkenler ve hastalık tarihçeleri ile ilgili bilgileri içeren bilgiler alınmış, Durumluk Kaygı Ölçeği, Baş Etme Yolları Ölçeği ve Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek Ölçeği uygulanmıştır. Kadın ve erkeklerin ameliyat öncesi ve sonrası yaşadıkları kaygı düzeyleri araştırılmıştır. Yapılan analiz kaygı temel etkisinin anlamlı olduğunu göstermiştir. Yaşanılan kaygı ameliyat öncesinde ameliyat sonrasına kıyasla daha yüksektir. Cinsiyet-kaygı ortak etkisinin de anlamlı olduğu bulunmuştur. Tukey testi kullanılarak yapılan karşılaştırmalarda kadınların erkeklere göre ameliyat öncesi kaygılarının daha yüksek olduğu bulunmuştur. Ameliyat sonrası kaygı düzeyleri açısından erkekler ile kadınlar arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Ayrıca ameliyat öncesi ve sonrası yaşanan kaygı düzeyleri arasında bir ilişki bulunamamıştır. Ameliyat öncesi ve sonrası yaşanan kaygının ameliyat türüne göre farklı olup olmadığı araştırılmıştır. Yapılan analiz ameliyat öncesi ve sonrası yaşanan kaygı-ameliyat türü ortak etkisinin anlamlı olduğunu göstermiştir. Tukey testi kullanılarak yapılan karşılaştırmalar mide delinmesi sonucu ameliyat olan hastaların kaygı düzeylerinin ameliyat öncesi dönemde apendektomi ameliyatı olan hastaların kaygı düzeylerinden anlamlı olarak yüksek olduğu bulunmuştur. Ancak mide delinmesi sonucunda ameliyat olan hastalar ile safra kesesi ameliyatı olan hastaların kaygı düzeyleri ve apandisit ameliyatı olan hastaların kaygı düzeyleri ile safra kesesi ameliyatı olan hastaların kaygı düzeyleri arasında anlamlı bir fark bulunmamıştır. Ayrıca ameliyat sonrası dönemde yaşanan kaygı düzeyleri arasında ameliyat türüne göre anlamlı bir fark bulunamamıştır. Bu çalışmada bu alandaki çalışmalarla tutarlı olarak ameliyat öncesinde kadınların erkeklerden daha fazla kaygı yaşadıkları bulunmuştur. Bu durum, kadınların kaygı hissetmeye daha yatkın olmaları ya da kadınların duygularını daha kolay ifade etmeleri ile açıklanabilir. Literatürle tutarlı diğer bir bulgu ise, hastaların ameliyat öncesi kaygı düzeylerinin ameliyat sonrası kaygı düzeyinden daha yüksek olarak bulunmasıdır. Bu da kaygı düzeyinin ameliyat sonrasında düştüğünü göstermektedir. Bu bulgu ameliyat sonrasında hastaların yaşadıklarını görerek rahatlamış olabilecekleri ile açıklanabilir. Ameliyat türüne göre hastaların kaygı düzeyleri değerlendirildiğinde, ameliyat öncesi dönemde, mide delinmesi sonucu ameliyat olan hastaların, apandisit ve safra kesesi alınan hastalara göre daha yüksek düzeyde kaygı yaşadıkları bulunmuştur. Bu çalışmada ameliyat sonrası dönemde kadın ve erkeklerin ve farklı ameliyat geçiren hastaların yaşadıkları kaygı düzeylerinde farklılık bulunamamıştır. Ayrıca literatürden farklı olarak ameliyat öncesi kaygı düzeyi ile ameliyat sonrası kaygı düzeyi arasında bir ilişki bulunamamıştır. Ameliyat sonrasında, değişkenler arasında bir farklılık bulunamamasının ameliyat sonrası değerlendirmenin bu alanda yapılan diğer çalışmalara kıyasla çok daha erken dönemde yapılmış olmasından kaynaklanabileceği düşünülmüştür. Bu çalışmanın bulguları kadın hastaların ve büyük bir çoğunluğu erkek olmasına rağmen mide delinmesi sonucu ameliyat olan hastaların ameliyat öncesi dönemde daha yüksek düzeyde kaygı yaşadıklarını göstermiştir. Acil olarak ameliyat olan bu hastaların kaygılarını düşürmek amacıyla gerekli olan psikolojik yardım yapılamamaktadır. Buna rağmen, acil cerrahi servisinde çalışan personelin kadın hastaların ve mide delinmesi sonucu ameliyat olan hastaların yanında daha çok zaman geçirmeleri ve hastaların isteklerine bağlı olarak, yapılacak ameliyat ve sonuçları hakkında bilgi verilmesi bu grup hastaların kaygı düzeylerini düşürmeye ve iyileşme sürecini hızlandırmaya yardımcı olacağı düşünülmektedir. İleride yapılacak çalışmalarda kaygının düşürülmesine yönelik kullanılabilecek yöntemlerin etkinliği araştırılmalıdır.

Alzheimer hastalığı (AH), erken veya geç yaşta başlayan temelde bellek kaybı, kognitif ve fonksyonel yetilerde yıkımla giden ilerleyici bir hastalıktır. Hastalığın ilerleyişinde pek çok davranışsal, duygu durum bozuklukları ve psikotik süreçler sıklıkla gözlenmektedir. Tanı, hastalar açısından olduğu kadar hasta yakınlarını da derinden etkiler. Hastanın yakınları bu tanı karşısında, sık olarak öncelikle şok yaşarlar. Çünkü hasta başlangıçta bir sorunu olduğunun diğer insanlar tarafından fark edilmesini önlemeye çalışabilir. Sorunların başlangıçta hafif olmasına ve çevrenin sorunları basit yaşlılık problemleri gibi algılayıp önemsizleştirmelerine bağlı olarak bunu başarabilirler. Belki de bu dönemde yakının hasta olabileceği ihtimali belki de hiç akla gelmeyebilir. Ancak tanı konduktan sonra hasta yakınları red, korku, öfke, çaresizlik, suçluluk, ümitlenme tükenmişlik, yas vb. gibi duygusal tepkiler gösterirler. Hemen hemen bütün ailelerin başlangıçtaki isteği, hastalığın ve seyrinin ne olduğunu bilmektir. Hastalığın ilerlemesi sırasında ise, hasta yakınları hastanın katlanılması güç davranışsal problemlerine karşı kendilerini çaresiz, güçsüz ve tükenmiş hissetmeye başlarlar. Hastalık doğası gereği değişken evreler halinde ilerler. Bu da yine hasta yakınını zor durumda bırakan bir durumdur. Çünkü hasta yakınları bir evrenin sorunlarına yeni alışmışlarken bu evrenin değişmesi ile bambaşka sorunlarla karşı karşıya kalırlar. Bu yeni evrenin getirdiği tamamen farklı sorunlarla baş edebilmek için temel ihtiyaçları daha çok bilgilenme, paylaşma ve sosyal destektir. Zaman ilerledikçe ve hasta değiştikçe hasta yakını kendisi için önemli birini kaybettiğini düşünmeye başlayabilir. “Onun eskiden nasıl bir insan olduğunu” düşündükçe kederlenebilir. Keder, genellikle ölümü takip eden bir duygu olarak düşünülür ancak keder kayba karşı gösterilen bir duygu olup, sevdiği insan Alzheimer hastası olan kişide aynı durumdadır. Gerçek ölümü takip eden keder ilk başta bunaltıcı olmakla beraber zamanla azalır. Kronik hastalıkla ilişkili keder ise, devam eder ve hastalığın ilerleyişi ile artarak sürer. Çünkü o insan bambaşka biri haline gelmiştir. Onunla planladığınız tüm gelecekte yokolmuştur, daha da kötüsü onun dostluğu desteği ve bir zamanlar zevk aldığınız ilişkiniz de dolayısıyla artık kaybedilmiştir. Hastanın ilerleyen süreçlerdeki ağır davranışsal ve psikolojik tepkileri hasta yakınlarını çileden çıkarabilir. Hasta yakınları, hastaya kötü davranmanın çok olumsuz bir tavır olduğunu bildikleri halde kendilerini kontrol edemedikleri zamanlar içinde ağır bir suçluluk yaşamaya başlayabilirler, hatta depresyona girebilirler. Yine hasta yüzünden özel yaşantıları değişen hasta yakınları, başta eşleri olmak üzere çevreleri ile çeşitli problemler yaşamaya başlayabilirler. Kimi zaman hasta yakınları hastalığın tedavisi için yeni bir yöntemin haberini alabilirler. Ancak daha sonra çoğunlukla doğrulanmayan bu tür haberler nedeniyle hem umutlu hem de cesareti kırılmış olma duygularını bir arada yaşarlar. Doktorların söylediklerini kabul etmek istemeyip doktor doktor dolaşabilirler. Bu, kafalarının daha da karışmasına yine endişe ve çaresizlik duyguları yaşamalarına yol açabilir. Son evrelerine gelmiş hasta için artık çevre ile bağ çok kısıtlıdır ve hastaya iyi bir tıbbi bakım vermenin dışında fazla bir şey yapılamaz. Hasta yavaş yavaş ölüme gitmektedir. Hasta yakınlarının hastaları öldüğünde çoğu zaman karmaşık duygulara sahip olurlar. Bazıları bir yandan üzülürken bazıları bir yandan hastanın çekmiş olduğu acıları düşünerek memnun olabilirler. Hasta yakınları hasta ile bağlanmasının niteliğine ve derecesine göre değişik düzeylerde güçlü tepkiler gösterebilirler. Her ne olursa olsun şok ve acı hasta yakınları tarafından en sık ve yoğun yaşanan tepkidir. Tüm bu süreçler boyunca hastanın yanında kalmış yakınının pek çok ihtiyacı vardır ki, onlar için yapılacak ve yapılması gereken pek çok şey vardır. Hasta yakınını bigilendirme ve destek grupları da bunlardan biridir. Yurt dışında Alzheimer hasta yakınlarına bu konuda hizmet veren pek çok kurum ve kuruluş vardır. Ülkemizde ise, bu hizmet oldukça dar bir kapsamda ve yetersizdir. Alzheimer hastaları için İstanbul ve Ankara’da hizmet veren bir Alzheimer derneği bulunmaktadır. Bu iki merkezde verilen en temel hizmet hasta yakınları için bilgilendirme, destek ve etkileşim gruplarıdır. İlk grup çalışmaları 1999 yılında İstanbul’da başlatılmıştır. 2001 yılında ise, Ankara’da benzer bir hizmet Türk Psikologlar Derneği desteği ile başlatılmıştır. Bu bildiride yukarıda özetlenmiş olan Alzheimer hasta yakınlarının hastalık ve süreçlerine dair verdikleri psikolojik tepkiler ile yürütülen grup sürecine ait izlenimler mesleki açıdan değerlendirilmiş ve analiz edilmiştir. Ankara‘da bu iki dernek işbirliği ile sürdürülecek olan gruplarda daha sonra görev almak isteyecek psikologları aydınlatmak ve genel bir izlenim oluşturmak açısından bildiri, grup sürecine ilişkin anekdotlarla da zenginleştirilmeye çalışılmıştır.

Gülgün Meşe ve Melek Göregenli

Sosyal psikolojide kişilerarası ve gruplararası algılamalar konusunda üzerinde durulan kavramlardan biri stereotipler/kalıpyargılardır. Stereotip oluşturma konusu farklı kuramsal yaklaşımlarla açıklanmaya çalışılmıştır. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü & Ege Üniversitesi Bilim Teknoloji Merkezi (Ebiltem) ve Eshot (İzulaş ve İzelman) işbirliği ile gerçekleştirilen Eshot Şoförlerinin İnsan İlişkilerini ve Güvenli Sürücülük Becerilerini geliştirme Projesi kapsamında yaptığımız araştırmada belediye otobüs şöforlerinin çalıştıkları kurum “belediye” ve işleri nedeniyle birlikte oldukları kişilere yönelik (“amirler”, “yolcular”, “gençler” ve “yaşlılar”) stereotiplerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. Araştırmanın örneklemini 150 belediye otobüs sürücüsü oluşturmaktadır. Araştırmanın uygulamaları, örneklemde yer alan eğitim gruplarını oluşturan belediye otobüs şoförleri (4. Grup) ile her bir grubun eğitiminin başladığı ilk hafta gerçekleştirilmiştir. Örneklemde yer alan şoförlere boş bir kağıt dağıtılarak “gençler” kelimesini yazınız ve “gençler” dendiğinde aklınıza gelen sıfat ve özellikleri 5 dakika içerisinde listeleyiniz şeklinde yönerge verilmiştir. Aynı yönerge ile sırasıyla yaşlılar, yolcular, amirler ve belediye kelimeleri için tekrar edilmiştir. Elde edilen veriler içerik analizi yoluyla değerlendirilmiştir. Olumlu ve olumsuz sıfat veya özelliklerin frekanslarına bağlı olarak çağrışım burçları çizilmiştir. Belediye otobüs şoförlerinden elde edilen verilere içerik analizi uygulanarak ortaya çıkan sıfat ve özellikler aşağıda belirtildiği gibidir. Çağrışım burçlarına bakıldığında ortaya çizilen uyarana (gençler, yaşlılar, amirler, yolcular, belediye) en yakın dairede yer alan sıfat veya özelliğin tüm örneklem içinde söylenme oranı en yüksek olandır. Gençler, yaşlılar, amirler, yolcular ve belediye kelimelerinin çağrıştırdığı sıfat ve özelliklerden bazıları aşağıda sunulmuştur. Gençler; saygısız, sorumsuz, dinamik, geleceğimiz, atik, saygılı, şımarık, ukala, eğitimli, hızlı, akıllı, aktif, sinirli, hareketli, sportif, asi, havalı, güçlü ve özgür. Yaşlılar; saygı duyulması gereken, sinirli, ağır/yavaş hareket eden, aksi, sevimli, yardıma muhtaç, bilgili, tecrübeli, onları sevmiyorum, sevgiye muhtaç, hasta, çocuklaşmış, güngörmüş, gezmeyi seven, saygısız, inatçı, yorgun, bencil, sevecen ve iyi. Yolcular; velinimetimiz, iyi, kurallara uymayan, kötü, vatandaş, saygısız, çok soru soran, sinirli, aceleci, bizi adam yerine koymayan, eğitimsiz, istediğinin olmasını isteyen, bencil, bedavacı, saygılı, güler yüzlü, ukala, kaba, bilinçsiz ve şikayetçi. Amirler; Personeli yönlendiren, iyi, emir veren, profesyonel olmayan, anlayışsız, sert, kendini üstün gören, değer vermeyen, iletişim kurmayan, işi takip eden, işveren, kötü, hoşgörülü, sorunları çözmeye çalışan ve çifte standart uygulayan. Belediye; kamu hizmeti, yol-su-temizlik işleri, yerel yönetim, siyasi arena, çevre-yeşil alanların düzenlenmesi, imar planları ve sosyo-kültürel faaliyetler. Gençler ve Yaşlılara İlişkin Önyargılar konusu belediye otobüs şoförlerinin aldığı eğitim konularındandır. Bu araştırmadan elde edilen bulgulara dayanarak eğitim programı içinde bu konunun işlenmesine yer vermemizin isabetli olduğunu söyleyebiliriz. Belediye otobüs şoförlerinin önyargılı olduğu konular ve neler yapılması gerektiği üzerinde düşünülmesi gerekir.

Yaşlı kimdir? Kimlere yaşlı denir? İnsanları yaşlı kategorisine sokmanın belli bazı kriterleri var mıdır? Hangi ölçü daha gerçekçidir? gibi soruların yanıtları çeşitli düşünürler tarafından değişik şekillerde verilmeye çalışılmıştır. Global bakış açısına sahip olan araştırmacılar yaşlılığı sadece sınırlılık olarak düşünmekten kaçınmış ve daha genel tanımlara gitmeye çalışmışlardır. Örneğin, yaşlılık, olgunluktan sonra ortaya çıkan organizmadaki değişiklikler olarak tanımlanmıştır (Birren ve Shaie, 1980). Daha çok tutulan bir başka tanıma göre ise, yaşlılık normal bir çevrede, normal bir organizmanın kronolojik yaşla birlikte genetik olgunlaşması sonucu uğradığı düzenli değişikliklerdir (Birren ve Renner, 1977). Bu tür tanımlamalar, yaşlılıkla ilgili olan organizma sınırlılıkları kadar, yaşa bağlı olarak bir takım fonksiyonların gelişmesi anlamını da taşır. Yani bir insan fiziksel olarak yıllar içinde belli bir düşüş gösterebilirken, psikolojik bağlamda gelişme kaydedebilir. Oysa hemen hemen tüm toplumlarda yaşlılara yönelik ön yargılar ve bu önyargılara bağlı olarak geliştirilmiş kalıpyargılar söz konusudur. “Kalıpyargı, bir grup insanın aşırı genellenmiş bir şekilde sınıflandırılması” olarak betimlenebilmektedir (Morgan, 1982). Genellikle önyargılı insanlar başkalarını katı bir şekilde sınıflandırma eğilimindedir. Önyargı nesnesi hakkında da kalıpyargılar oluşturmaktadır. Zenciler, Yahudiler hakkında geliştirilen kalıpyargılar gibi, yaşlılar hakkında da her zaman gerçeğe tekabül etmeyen kalıp-yargılar geliştirilmektedir (yaşlıların; bunak, hastalıklı, işe yaramayan kişiler olarak değerlendirilmesi gibi). Yaşlılara ilişkin araştırmalara bakıldığında fizyolojik değişimlerin dışında bu kalıpyagıları destekleyecek verilerin pek de bulunmadığını görmek mümkündür. Yaşlı grubunun kişilik özelliklerinin nasıl algılandığı ve bu algılamanın çeşitli kültürlerin sosyal yaşam söylemlerine nasıl yansıdığı araştırmacıların ilgi alanlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu araştırmada denek olarak yaşlı grubu hakkında ön yargı ve buna bağlı olarak kalıpyargıları olduğu düşünülen İzmir ESHOT, İZULAŞ ve İZELMAN’a bağlı olarak çalışan 259 otobüs sürücüsüyle çalışılmıştır. Bu şoförlerin yaşlıları Dışa Dönüklük, Yumuşak Başlılık, Sorumluluk, Duygusal Denge ve Deneyime Açıklık/Zeka gibi beş faktör açısından nasıl değerlendirdikleri test edilmiştir. Bu değerlendirme Doç. Dr. Oya Somer tarafından Türkçe’ye uygun olarak geliştirilen Beş-Faktör Kişilik Modelini ölçmeye yarayan ölçek kullanılarak gerçekleştirilmiştir.

Avrupa Karayollarında, her yıl 40.000’in üzerinde insan hayatını kaybetmekte ve 1.6 milyon kişi yaralanmaktadır. Trafikte meydana gelen can kaybı sayısında ülkeler arası belirgin farklar olmasına karşın, genç ve erkek sürücülerin diğer sürücü gruplarına oranla kazalarda daha yüksek oranla temsil edildiği genel bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır. Bugüne kadar, yapılan çeşitli çalışmalarda bu grubun farklı özellikleriyle kaza yapma sıklığı ve sürücü davranışları arasındaki ilişkiler araştırılmasına rağmen, bu grubun seks rollerine ilişkin tanımları, sürücü davranışları ve kaza yapma sıklığı arasındaki ilişki henüz incelenmemiştir. Bu çalışmanın amacı, genç Türk sürücü örnekleminde seks rolleri (erkeksilik-masculinity, kadınsılık-femininity , androjenlik-androgyn, ayrışımsızlık-undifferentiated) ve cinsiyetin sürücü ihlalleri (sıradan ve saldırgan ihlaller), hataları ve kaza yapma sıklığıyla arasındaki ilişkiyi incelemektir. Bu amaçla, ehliyet sahibi 310 ODTÜ öğrencisinden gönüllü katılım temelinde veri toplanmıştır. Katılımcılar, BEM Seks Rol Envanteri’ni (BSRE), Sürücü Davranışları Ölçeği’ni (SDÖ) doldurmuşlar, demografik bilgilere ve kaza yapma sıklığına ilişkin soruları cevaplandırmışlardır. Katılımcılar BSRE’dan aldıkları erkeksilik (10 madde) ve kadınsılık (10 madde) puanlarına göre medyan ayrımı kullanılarak dört gruba ayrılmışlardır. Buna göre; hem erkeksilik hem de kadınsılık boyutlarında yüksek puan alanlar androjen, her iki boyutta da düşük puan alanlar ayrışımsız, erkeksilik boyutunda yüksek kadınsılık boyutunda düşük alanlar erkeksi ve erkeksilik boyutunda düşük kadınsılık boyutunda yüksek puan alanlar kadınsı şeklinde gruplandırılmışlardır. Bu grupların sürücü davranışlarında farklılık gösterip göstemediğini belirlemek amacıyla, SDÖ kullanılmıştır. Ölçek, saldırgan ihlaler (3 madde; Bir sürücüye kızgınlığını belirtmek için korna çalmak ), sıradan ihlaller (8 madde; Kavşağa çok hızlı girip geçiş üstünlüğü olan aracı durmak zorunda bırakmak) ve hatalar (8 madde; Sollama yaparken karşıdan gelen aracın hızını olduğundan daha yavaş tahmin etmek) altboyutlarından oluşmaktadır. Çalışmanın verileri katedilen kilometre kontrol edildikten sonra KOVARYANS yöntemi kullanılarak analiz edilmiştir. Bulgular, seks rollerinin ve cinsiyetin kaza yapma sıklığı ve sıradan sürücülük ihlaleri ile ilişkili olduğunu göstermiştir. Buna göre, erkeksilik puanları yüksek olan katılımcılar diğer gruplara oranla daha fazla kaza yaptıklarını ve daha çok sıradan ihlalde bulunduklarını rapor etmişlerdir. Fakat, bulgular ne seks rollerinin ne de cinsiyetin sürücülük hataları ve saldırgan ihlallerle ilişkisini işaret etmemiştir.

Bu çalışmanın amacı, iki farklı örneklem grubunda, otobiyografik anı özelliklerinin ve olayların yaşandığı zaman ile ilişkisinin bir betimlemesini yapabilmektir. Araştırma iki aşamalı olarak farklı nedenlerle cezaevinde bulunan 54, bazı demografik özellikler açısından benzer olabilecek ve cezaevi yaşantısı olmayan 42 kadın olmak üzere toplam 96 kişi ile gerçekleştirilmiştir. Otobiyografik belleğin özellikleri dikkate alınarak yaşanan olayların meydana geldiği zamana ilişkin canlı ve ayrıntılı hatırlamalar (flaş anılar), zaman içinde olaya tekrar geri dönme (yeniden yaşama), duygu yoğunluğu (olayın yaşandığı zamana ilişkin ve şimdiki) ve önem (olayın geçmişteki, şimdiki ve gelecekteki önemi) boyutlarını belirlemeye yönelik hazırlanan sorular katılımcılara sorulmuştur. Cezaevinde bulunan katılımcıların, cezaevinde bulunmalarına yol açan olay ve ilgili olaya ilişkin yukarıdaki boyutlar doğrultusundaki tanımlamaları kaydedilmiş ve ölçek üzerindeki derecelendirmeleri alınmıştır. Örneklemin diğer grubundaki kişilere ise yaşantılarında geriye dönüp baktıkları zaman hatırladıkları ve yaşadıklarından emin oldukları temel bir kişisel olay sorulmuş ve bu olaya ilişkin anı özellikleri, belirtilen boyutlara yönelik sorular doğrultusunda incelenmiştir. İkinci aşamada, cezaevi grubundaki katılımcıların kayıtları doğrultusunda, belirli tarihler çıkarılmış (örn., olayın meydana geldiği tarih, cezaevine girdiği tarih v.b.) ve bu tarihler birer referans noktası olarak kendilerine kullanılmıştır. Bu uygulamada, katılımcılara referans noktası olarak verilen zaman dilimlerinin hangi anıları çağrıştırdıkları sorulmuş, ilgili anıları anlatmaları ve zaman dilimlerinin, bu anıları ne kadar çağrıştırdıklarının değerlendirmesini yapmaları istenmiştir. Ayrıca katılımcılardan bu çağrışım temelinde anıların, kişisel ve duygusal boyuttaki önem değerlendirmelerini yapmaları da istenmiştir. Karşılaştırma grubundaki kişiler için de, kritik olabilecek ve diğer aile bireylerinin ya da tanıdıklarının bilebileceği ve özellikle olumlu bazı olaylara ilişkin tarihler saptanmıştır (örneğin evlilik yıldönümü, üniversiteye başladığı yıl). Bu tarihler, ikinci bir uygulamada, diğer gruptakilerde olduğu gibi, birer zaman dilimi olarak kendilerine verilmiş ve bu tarihlerin hangi anıları çağrıştırdıkları sorularak, katılımcılardan, ilgili anıları anlatmaları ve bu anıların kişisel ve duygusal önem boyutundaki değerlendirmelerini yapmaları istenmiştir. Her iki grup, zaman dilimlerinin çağrıştırdığı anıları ne kadar sıklıkla hatırladıklarını da belirtmişlerdir. Elde edilen sonuçlara göre, gruplar arasında, anı yaşayışları arasında farklılıklar olduğu gözlenmiştir. Bu farklılaşmanın hangi değişkenler tarafından açıklanabileceği incelenmiştir. Referans noktası olarak verilen zaman dilimlerinin, iki ayrı grup için anıları hatırlamaya yönelik etkileri saptanmaya çalışılmıştır. Olumlu ve olumsuz olaylara ilişkin anıların, zaman içinde hatırlanma sıklığının, kişisel ve duygusal boyutta; geçmiş, şimdi ve gelecekteki önemine ilişkin derecelendirmelerinin değişebileceği gözlenmiştir. Katılımcıların cezaevine girmelerine yol açan olayların niteliğinin, zaman içinde olaya tekrar geri dönme ve yaşanan duygu yoğunluğu açısından kritik bir belirleyici olduğu görülmüştür.

Ali İ. Tekcan

Flaş bellek araştırmalarının temelindeki en önemli konulardan biri de bu tür belleğin sıradan otobiyografik bellekten farklı özel bir süreç sonucunda oluştuğu ve zamana karşı, tamamen olmasa da önemli ölçüde dirençli olduğu iddiasıdır. Bu iddiayı destekleyen bulgular a) olayın üzerinden 10 yıldan fazla zaman geçse de insanların bu tür olayları duydukları an ile ilgili ayrıntıları hatırlamaları, b) bu tür olayların sıradan otobiyografik anılardan ya da olayların kendisi ile ilgili ayrıntılardan daha iyi hatırlanmasından gelmektedir. Ancak bu tür olaylar ile ilgili ayrıntıların uzun zaman sonra hatırlanması bunların doğru olduğu anlamına gelmez. Nitekim, olayın ertesi günü hatırlananlar ile üç yıl sonra hatırlananlar arasında çok az benzerlik olabileceği gösterilmiştir. Ancak araştırmaların çoğunun bulguları bunun tersini göstermektedir. Farklı bulgular sunan araştırmalardaki farkların en önemlisi katılımcıların ilk kez ne zaman bilgi sağladıklarıdır. Örneğin, bu bilgilerin uzun süre sonra doğru hatırlandığını ortaya koyan araştırmalarda ilk bilgi genellikle 2-3 hafta sonra alınırken, Neisser ve Harsch’ın araştırmasında ilk görüşme olayın ertesi günü yapılmıştır. Bu çalışmanın amaçları, a) ilktestin verildiği zamanın önemini doğrudan sınamak, b) olayın önem ve çarpıcılığının etkisini ortaya çıkarmak ve c) olayla kişisel ilintinin etkisini gözlemlemektir. Bu amaçla 11 Eylül 2001 saldırısını takip eden bir hafta içinde verilmek üzere bir anket hazırlanmıştır. Bu ankette bu saldırıyı öğrenme esnasında kişinin bulunduğu yer, çevresindeki kişiler, yapmakta olduğu işler, olayı nasıl ve nereden öğrendiği, ilk tepkisinin ne olduğu gibi olayın öğrenilmesine ilişkin sorular, olayda kaç uçağın yer aldığı, saldırının kimler tarafından üstlenildiği gibi olaya ilişkin sorular, bellekte bu olayın yer etmesinde etki edecek faktörlerden en önemlisi olan bu olayın ne derece tekrar edildiğini belirlemek amacıyla ne sıklıkta bu olay hakkında konuşulduğu ve televizyon seyredildiği gibi sorular ve bu olaya çok yakın olan bir geçmişte gerçekleşen bir bakanın istifasına ilişkin benzeri sorular yer almıştır. Ayrıca ankette, yanıtlayan kişinin yaşı gibi demografik bilgilerle birlikte kişilerin Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşamış olup olmadıkları, orada tanıdıklarının halen yaşayıp yaşamadıkları türünden, kişilerin bu ülke ile, New York şehriyle olan ilintilerini ölçme amaçlı sorular da yer almıştır. Anketin yapılandırılmasında daha önce yapılan çalışmalarda kullanılan soruların benzerleri kullanılmış, ayrıca araştırmanın amaçlarına uygun yeni sorular eklenmiştir. İstifa eden bakana ilişkin sorular olayın çarpıcılığının yarattığı farkı belirlemekte kullanılırken, kişilerin A.B.D. bağlantıları ise kişilerin olayla kişisel ilintilerinin etkisini saptama amacıyla sorulmuştur. Araştırmanın iki amacı böylece anketteki sorularla kapsandıktan sonra ilktestin veriliş tarihinin önemi ve bu bağlamda bu anketi yanıtlamış olmanın belleğe etkilerini de saptamak amacıyla anketin veriliş tarihleri de kontrol edilmiştir. A.B.D.’ye karşı yapılmış olan saldırıların gerçekleştiği 11Eylül tarihini takip eden 7 gün içerisinde bir grup katılımcıya anket verilmiştir. Bu grubun yarısına olaydan altı ay sonra aynı anket olaydan altı ay geçmiş olmasının zorunlu kıldığı bazı ufak değişikliklerle yeniden verilmiştir. Bu süre içinde daha önce araştırmaya katılmamış bir grup da araştırmaya katılmış ve bu soruları ilk kez yanıtlamışlardır. (Araştırmanın olaydan sonraki bir yılı da kapsaması planlandığından ilk grupta yer alıp altı ay sonra yeniden anket verilmeyenlerle ilk kez olaydan altı ay sonra anketi yanıtlayan gruba11 Eylül 2002’ye yakın tarihlerde anket verilecektir). Araştırmaya ilk anket yanıtlama döneminde 44, ikinci anket yanıtlama döneminde ise 23 ek kişi katılmıştır. Katılımcılar öğrenci olmayan yetişkinler olup örneklemin içinde çalışan ve çalışmayan, kadın ve erkek olmak üzere farklı gruplar yer almıştır. Katılımcılara anketler başka hiçbir kaynağa başvurmadan, nasıl hatırlıyorlarsa öyle yanıtlamaları yönergesi ile verilmiş, herhangi bir zaman kısıtlaması uygulanmamıştır. Anketler, en geç 17 Eylül 2001 tarihinde yanıtlanmıştır. Araştırmanın çok yönlü analizleri söz konusudur. Bulgular arasında, 11 Eylül olaylarını kişilerin nasıl ve kimden duyduklarını, o sırada neler yapmakta olduklarını çok net hatırladıkları ve bu hatırlama düzeyinin bakanın istifası haberine kıyasla çok daha yüksek düzeyde olduğu görülmüştür. Olayların olduğu Amerika Birleşik Devletleri ile bağlantı sahibi olmanın etkisi belirgin bir biçimde görülmezken olaydan hemen sonraki anket ile altı ay sonraki anket yanıtları arasında farklılıklar görülmektedir. Araştırma sonuçlarının yorumlanmasında kuşkusuz ki söz konusu olayın etkilerinin sürmekte olması ve bu olaydan sonra dünya politikasında önemli gelişmelerin yaşanması ön plana çıkacaktır. Olayın etkilerinin sürmesinden kaynaklanan etkiyle görsel ve işitsel medyanın olayın görüntülerini çok sık hatırlatmaları bellek süreçlerini etkileyen en önemli etkenlerden olmuştur.

Bahar Tanyaş

Ülkemizde özellikle 17 Ağustos 1999 Marmara ve 12 Kasım 1999 Düzce depremlerinin yol açtığı büyük yıkım profesyoneller arasında psikolojik travmaları daha iyi anlama, araştırma, olası etkileri tanımlayıp önlem ve tedavi yöntemleri belirleme ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Travmatik deneyimler sonrasında en sık ortaya çıkan problemlerden biri travma sonrası stres bozukluğudur (PTSB). Biyolojik, davranışsal ve bilişsel bileşenleri olan bu problem son dönemde literatürde bellek ile olan ilişkisi çerçevesinde tartışılmaktadır ve varılan ortak kanı travma sonrası stres bozukluğunun bir bellek problemi olduğudur. Travma-bellek ilişkisi üzerine yapılan çalışmaların bazıları travmanın otobiyografik bellek üzerindeki etkilerine odaklanmıştır. Otobiyografik bellek kendiliğe (self) dair bilginin depolandığı bir kaynaktır ve bütüncül ve devamlı kendilik algısının ön şartlarından biridir. Travma sonrası stres bozukluğunda belleğin kodlama, entegrasyon ve hatırlama süreçlerinde problemler gözlemlenmektedir. Travmatik olayların bellek üzerindeki etkilerini araştıran çalışmalar henüz yeterli birikimi sağlayamamıştır. Özellikle otobiyografik bellek çalışmaları sınırlıdır. Bu çalışmanın amacı 17 Ağustos 1999 Marmara ve 12 Kasım 1999 Düzce depremlerine maruz kalmış kişilerin otobiyografik bellek performansını incelemektir. Bu çalışma, çalışılan travmanın çeşidi ve grupların özelliği bakımından travma-bellek çalışmaları arasında bir ilktir. Bu çalışmada otobiyografik belleğin travma sonrası stresle ilişkisi şu özgün şartlarda incelenmiştir:1) Yaşanan olay kitlesel bir deneyimdir. 2) Varolan şartlar olayı canlı bir şekilde hatırlatır özelliktedir. 3) Literatürle karşılaştırıldığında travmatik olayın üzerinden geçen süre göreli olarak kısadır (ortalama 18 ay). 4) Yaşanan olay toplumsal olarak kabul edilebilir olup, sözel tekrarlara ve grup paylaşımına açıktır. Ehlers ve Clark’ın (1999) travma sonrası stres bozukluğu üzerine bilişsel davranışçı teorisi temel alınarak travma sonrası stresi yüksek olan kişilerin düşük olanlara oranla otobiyografik bellek performanslarında bozulmalar olacağı iddia edilmiştir. Bu bozulmalar a) deprem içerikli daha çok anı hatırlama, b) zamana ve mekana yerleştirilememiş anılar hatırlama c) olumsuz anılar hatırlama d) zamansal dağılımı bozulmuş anılar hatırlama şeklinde olacağı tahmin edilmiştir. Çalışmada üç ayrı örneklem grubu bulunmaktadır. Grupların belirlenmesinde travmatik olaya maruz kalma derecesi ve travma sonrası stres düzeyi iki temel değişken olarak kullanılmıştır. Birinci grup depremlerden ağır derecede etkilenmiş ve sonrasında travma sonrası stresi yüksek 20 katılımcıdan oluşmaktadır. İkinci gruptaki 20 katılımcı depremlerden ağır derecede etkilenmişlerdir fakat travma sonrası stresleri düşüktür. Üçüncü grup depremlerden hafif derecede etkilenmiş ve travma sonrası stresi düşük 20 katılımcıyı içermektedir. Otobiyografik bellek performansı otobiyografik bellek testinin, 6 olumlu, 6 olumsuz ve 6 nötr kelimeyi içeren, değiştirilmiş bir şekliyle değerlendirilmiştir. Katılımcılardan, her bir kelimeye karşılık, bu kelimenin çağrıştırdığı, belli bir zaman ve yerde bir kere gerçekleşmiş bir anı hatırlamaları istenmiştir. Bulgular, otobiyografik bellek ile ilgili problemlerin, travma sonrası strese özgü olmadığını göstermiştir. Sonuçlar otobiyografik bellek ile maruz kalma arasında tutarlı bir ilişki ortaya koymuştur. Depremlerden ağır derecede etkilenenler, daha hafif derecede etkilenenlere oranla daha fazla depremle ilgili anı hatırlamışlardır. Ayrıca ağır etkilenen katılımcılar belli bir zaman ve yerde bir kere gerçekleşmiş anı hatırlamakta zorlanmışlar, hafif etkilenen katılımcılara oranla daha genel anılar hatırlamışlardır. Bu farklılık özellikle olumlu ve nötr kelimelere verilen cevaplarda ortaya çıkmıştır. Ayrıca, anıların zamansal dağılımı ağır etkilenen gruplar için hafif etkilenen gruptan farklıdır. Ağır etkilenen katılımcılar 1999 yılından yakın zamanlara oranla daha çok anı hatırlamışlardır. Depremden hafif derecede etkilenen katılımcıların anılarının zamansal dağılımı en yakın zamanda en çok anının bulunduğu ve gittikçe azalan bir fonksiyondur. Bu çalışmada incelenen otobiyografik bellek parametreleri Ehlers ve Clark’ın (1999) tanımladığı problemlerin bazılarını kapsamaktadır. Ancak bu problemler teorisyenler tarafından travma sonrası yüksek stresin yoğun olarak devam ettiği gruplar için tanılanmıştır. Bu çalışmada ortaya çıkan sonuçlar yeni açıklamalar gerektirmektedir. Hem travma sonrası stresi yüksek hem de düşük olan ancak travmatik olaya aynı şiddette maruz kalan gruplar aynı tip otobiyografik bellek problemleri yaşamaktadırlar. Bu bulguyu değerlendirirken travmatik olayın ve araştırmanın özgün şartları göze alınmalıdır. Depremlerin çok geniş alanı yoğun şekilde etkilemiş olması, etkilerinin uzun zaman ortadan kaldırılamamış olması ve bu hatırlatıcıların araştırmanın yapıldığı dönemde halen varolmaları; travmatik deneyimin sıklıkla sözel olarak aktarılıyor olması, geçen sürenin göreli kısalığı ve kullanılan kelimelerin içerik olarak depremi çağrıştırabilme ihtimali otobiyografik bellek performansını etkileyen olası faktörlerdir. Bu çalışma otobiyografik belleği deprem travmasıyla ilişkili olarak inceleyen ilk çalışmadır ve çeşitli sınırlılıkları vardır. Bu nedenle bir ön çalışma olarak kabul edilebilir. Ancak yine de önemli bir olasılığı ortaya koymaktadır: travma ve sonrasındaki özgün şartlar, travma sonrası stresten bağımsız olarak, otobiyografik bellekte problemlere yol açabilecek faktörlerdir. Çalışmanın farklı travma çeşitleri ile, farklı çevresel koşullar altında ve farklı zaman periodlarında tekrarlanmasının, travma sonrasında otobiyografik belleği etkileyebilecek faktörlerin psikopatolojiden bağımsız olarak ayrıntılı olarak araştırılmasının gerekli olduğu düşünülmektedir.

Bu çalışmanın amacı, cezaevinde bulunan ve cinsel taciz öyküleri olan kadınların, otobiyografik anı özelliklerinin, belirli bellek görevleri ile olan ilişkisini incelemektir. Katılımcılar, daha önce yapılan otobiyografik anı incelemeleri doğrultusunda, iki temel boyut dikkate alınarak araştırmaya dahil edilmiştir. Bunlar; flaş anılar ve zaman içinde olaya tekrar geri dönme boyutlarıdır. Araştırma, belirtilen bu iki boyut açısından anlamlı farklılıklar gösteren (F_(1-46) = 38.13, p<.001) toplam 43 kişinin katıldığı iki grupla gerçekleştirilmiştir. Katılımcıların 24’ü, olaya ilişkin canlı ve ayrıntılı flaş anıları olan ve zaman içinde olaya geri dönme sıklığı yüksek olan kişilerdir. Diğer 19 katılımcı ise her iki boyut açısından düşük puan alan kişilerden oluşmaktadır. Katılımcılara, daha önce duygusal ton boyutu ve kullanım sıklığı temelinde ön çalışması yapılmış olan olumlu, olumsuz ve nötr kelime listelerinden seçilerek hazırlanmış olan ‘duyuşsal Stroop’ (emotional Stroop), ‘kelime kararı verme’ (lexical desicion) ve ‘yönlendirilmiş unutma’ (directed forgetting) görevleri, seçkisiz bir sırada uygulamıştır. Duyuşsal Stroop görevinde katılımcılara ekranda, farklı renklerde (kırmızı, mavi, sarı, yeşil) yazılmış olan olumlu, olumsuz ve nötr kelimeler gösterilmiş, katılımcılardan, kelimelerin renklerini söyleyip ilgili renk tuşuna basarak cevap vermeleri istenmiştir. Her denek, daha sonra yarısı bu aşamada bulunan ve diğer yarısı bu aşamada yer almayan kelimelerden oluşan bir tanıma testi almıştır. Bu testte, daha önce renklerini söyledikleri kelimelerin bulunup bulunmadığını evet (E), hayır (H) tuşlarına basarak belirtmişlerdir. Kelime kararı verme görevinde, ekrana ilki; olumlu, olumsuz ve nötr kelime listelerinden seçilmiş anlamlı kelimelerden, ikincisi ise denemelerin yarısında anlamlı diğer yarısında anlamsız olan kelimelerden oluşan kelime çiftleri gelmiştir. Denekler, ikinci kelimenin anlamlı olup olmadığını ve sonraki tanıma testinde ise, ikinci kelimelerin listede bulunup bulunmadığını evet (E), hayır (H) tuşlarına basarak bildirmişlerdir. Unutmaya yönlendirme görevinde ise, ekrana tek tek ve önce siyah renkte yazılmış kelime çiftleri gelmiş ve bu kelimelerden ilki ya da ikincisi seçkisiz bir sırada kırmızı renge dönüşmüştür. Katılımcılara, sunum öncesinde, rengi kırmızıya dönen kelimeleri unutmaları, siyah kalan kelimeleri ise hatırlamaları gerektiği yönergesi verilmiştir. Listedeki kelime çiftlerinin sunumundan sonra deneklerden, bu kelimelerin, hepsi aynı renkte ekrana gelen kelime listesi içinde yer alıp almadığını; evet (E), hayır (H) tuşlarına basarak bildirmeleri istenmiştir. Kelimeler, ilk iki görevde olduğu gibi, olumlu, olumsuz ve nötr kelime kategorisinden gelmektedir. Bütün görevlerde olumsuz kelime kategorisi; denemelerin yarısında cezaevi, diğer yarısında ise taciz yaşantısına ilişkin kelimelerden oluşmuştur. Katılımcıların cevap ve cevap süreleri tüm görevlerde kaydedilmiştir. Veriler, cevap ve cevap süreleri üzerinden ayrı ayrı olmak üzere, 2 (grup) x 3 (görev türü) x 3 (kelime kategorisi) faktörlü ve son iki faktörde tekrar ölçümlü varyans analizi ile incelenmiştir. Cevaplar için grup ve kelime kategorisi temel ve ortak etkileri, cevap süreleri için grup, görev türü ve kelime kategorisi temel etkileri ile grup ve görev türü, grup ve kelime kategorisi ortak etkileri gözlenmiştir.

Gül H. Osman ve Yaşar Özbay

Bu araştırmanın amacı bir grup yöneticiler üzerinde William Glasser’ın seçim teorisinin içsel motivasyon ve aktif başaçıkma davranışları üzerindeki etkisini araştırmaktır. Seçim teorisi insanın davranışlarının özellikle içsel olarak yönlendirildiğini vurgulamaktadır. Dışsal odaklılıktan içsel odaklılığa geçiş bireyin psikolojik iyi olma adına bir çok olumlu davranışlar sergilemesiyle sonuçlandığı belirtilmektedir. Bu çalışma özellikle Türk toplumunda dışsal odaklılığın daha yoğun olduğu varsayımdan hareketle, seçim teorisi eğitiminin bireyin içsel motivasyonunu artıracağı yönünde değerlendirmelerin daha çok önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bu çalışma Giresun ili Valiliğinde çalışan 60 yönetici memur üzerinde gerçekleştirilmiştir. Yönetici listesinden çalışmaya katılmak isteyen gönüllülerden oluşan 60 kişilik grup, seçkisiz olarak deney ve kontrol gruplarına ayrılmıştır. Deney grubu yine random olarak ikiye ayrılarak 15’er kişilik gruplar halinde seçim teorisi eğitimi gerçekleştirilmiştir. Seçim teorisi eğitimine ilişkin program William Glasser Enstitüsünden elde edilerek adapte edilmiştir. İçsel motivasyon ve başaçıkma davranışları üzerinde ön ve son test ölçümleri alınarak tekrarlı ölçüm analizleriyle müdahale etkileri araştırılmıştır. İçsel motivasyon ölçümleri uzmanlık, iş oryantasyonu, iş doyumu ve rekabet alt boyutları ve toplam puan olarak kullanılmıştır. Bu arada başa çıkma davranışlarının problem çözme ve aktif planlama tarzı yönde artıp artmadığını belirlemek amacıyla aktif planlama tarzı başaçıkma tarzı ölçümleri kullanılmıştır. Yapılan tekrarlı ölçüm analizlerinde, içsel motivasyonun uzmanlık, iş doyumu, rekabet boyutlarında müdahale etkisi gözlenirken, iş oryantasyonunda müdahale etkisi istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır. Son ölçümler üzerinde yapılan müdahale etkilerinin cinsiyetlere göre farklılık göstermediği incelenmiş ve cinsiyet farklılıklarına rastlanmamıştır. Başaçıkma davranışlarından aktif planlamaya yönelik müdahale etkisi bulunmamıştır. Sonuçlar, yapılan kontrol teorisi eğitiminin içsel motivasyonu artırmada özellikle rekabet boyutunda etkili olduğunu göstermektedir. Bunun yanında, yapılan uygulamanın yönetici memurların etkili veya olumlu başaçıkma davranışları üzerinde bir etkiye katkı sağlamadığı şeklinde değerlendirilmiştir. Tüm bulgular gerçeklik terapisi/seçim teorisi ışığında tartışılmıştır.

Yaşar Özbay ve Mehmet Palancı

Bu çalışmanın amacı üniversite öğrencilerinin yaşadığı sosyal anksiyete içerikli sorunlarını belirlemede ve psikolojik yardım sunabilmeye yönelik bir uygulama modeli geliştirmektir. Üniversite yaşamı, son erginlik çağının gelişimsel görevlerinin henüz tamamlanmadığı veya tamamlanmaya çalışıldığı bir dönemi apsamaktadır. Bu özellik böyle bir gelişim döneminde bulunan üniversite öğrenci popülasyonunun uyumuna yönelik çalışmalari gerekli kılmaktadir. Akademik eğitim ile belirginleşen mesleki yaşam ve sosyal roller ile yetişkinliğe ilişkin kazanımları ketleyici faktörler arasında sosyal anksiyetenin varolan etkisi bilinmektedir. Birçok yaklaşim DSM ölçütlerini göz önünde bulundurarak sosyal anksiyete ve sosyal fobiye yönelik çalışmalar sunmaktadır. Kuramsal ve ampirik çalışmalar bunlarin birçoğuna yönelik sınırlılıklar ileri sürmektedir. Bu çalişmada sosyal anksiyeteye yönelik Gerçeklik Terapisi/Kontrol Teorisi çerçevesinde bir model çalışması üzerinde durulmuştur. Geliştirilecek model kapsamında Gerçeklik Terapisinin duygu, düşünce, eylem ve fizyoloji tabanlı insan davranışlarını bütünleştirerek açıklamaya ve yardım sunmaya yönelik etkinliğinin sosyal anksiyete sorununu temsil etmeye ve açıklamaya dönük örtüşüklüğü incelenmektedir. Kişisel özellikler, duygusal problemler, fiziksel tepki, fizyolojik problemler, bilişsel özellikler, yükleme biçimi, kontrol gibi kavramlar model içerisinde süreçlendirilerek açıklanabilirliğe yönelik katkıları ele alınmaktadır. Gerçeklik Terapisi ve Kontrol Teorisi sosyal anksiyete veya diğer birçok psikopatoloji alanlarında, patolojik açıklamaların yerine daha çok normatif, sosyal ve kişisel değişkenlere yer vermektedir. Kontrol teorisinin temel kavramları olan seçme, sorumluluk, kontrol algısı gibi kişisel davranış repertuarının problem çözme becerilerinin durumsallığa ve kişisel özelliklere ilişkin algilamalarla sosyal anksiyete ve benzeri içerikte problemlerin açıklanmasi üzerinde nasıl bir yapısal ağ oluşturduğunun incelenebilmesi önemli görülmektedir. Bu araştirma teorik tabanlı bir açıklama sunmaya çalışmakla birlikte korelasyonel yönteme dayalı olarak geliştirilecek kurumsal yapıyı geçerlemeye yönelik çalışmada desteklenmiştir.Verilere ilişkin analiz ve yorumlama çalişmalari devam etmektedir. Bu araştirmanin sonuçlarinin üniversite öğrencilerinin uyuma yönelik sosyal becerilerinin anlaşılmasında katkılar sağlayabileceği düşünülmektedir. Sonuçlar ayrıca üniversite öğrencilerine yönelik psikolojik hizmetlerin sunumuna ve ilgili araştırma kurumsal ve görgül ipuçları sağlaması açısından tartışılacaktır.

Zehra Çalışkan ve Birgül Aydın

Meme kanseri tanısı alan her kadın duygusal destek bulma ihtiyacındadır. Tanının öğrenildiği, memenin alınıp alınmayacağına karar verildiği dönemde, hastaların yoğun ruhsal sıkıntılar yaşadığı bilinmektedir. Ameliyat sonrasında da hastaların psikolojik ve sosyal desteğe olan gereksinimlerinin devam ettiği görülmüştür. Bu nedenle hastaların gereksinimleri doğrultusunda etkileşim ortamı oluşturarak, hastalıkları ve tedavileri konusunda bilgilendirmek, ruhsal ve sosyal destek sağlamak, oluşan güçlüklerle baş etme yollarını geliştirmelerine yardımcı olmak amacıyla kısa süreli grup çalışması yapılmıştır. E.Ü.T.F. Genel Cerrahi Kliniğinde, meme kanseri nedeniyle total veya parsiyel meme operasyonu geçirmiş, II. evre, kemoterapi, radyoterapi ve antiestrojen tedavisi alan, ek sistemik hastalığı ve metastazı olmayan, 25-60 yaş arası, grup çalışmasına katılmayı kabul eden, en az ilkokul mezunu 10 (on) hasta , grup tedavisine alınmıştır. Bu kriterlere göre belirlenmiş hastalara yönelik grup çalışmaları 1996 yılında yapılmaya başlanmış olup, bu çalışma üçüncü gruba ilişkindir. Şu anda dördüncü gruba ilişkin çalışmalar devam etmektedir. Grupların takip ve kontrolleri de düzenli aralıklarla sürdürülmektedir. Gruplar haftada bir gün ve bir buçuk saat olmak üzere sekiz seans şeklinde düzenlenmiştir. İlk üç seansta, hastaların gruptan beklentileri saptanarak gereksinimleri doğrultusunda etkileşim ortamı sağlanmış, seans başlarında müzikle gevşeme egzersizleri yaptırılmıştır. Dört, beş ve altıncı seanslarda konuların uzmanları tarafından hastalığa, tedaviye ve ruhsal sağlığa ilişkin bilgilendirme yapılmıştır. Son iki seans yine hastaların hastalıklarına ilişkin duygularını paylaştıkları ve birbirlerine destek oldukları etkileşim seansları olarak yapılmıştır. Grup öncesi ve grup sonrasında hastalara Kısa Form-36 (KF-36) Yaşam Kalitesi Ölçeği, Sosyal Destek Ölçeği (Algılanan Arkadaş ve Aile Desteği Ölçekleri), Beck Depresyon Envanteri (BDI), Spielberger Durumluk ve Süreklilik Kaygı Envanteri (STAI I-II) verilmiştir. Grup tedavisinin bitiminde üyeler, gruptan çok yararlandıkları şeklinde geri bildirimde bulunmuşlardır. Hastaların, gruba başlamadan önceki kaygı ve korkularının azaldığı, hastalıkla daha tanışık ve daha barışık oldukları görülmüştür. Bu gözlemler grup öncesinde ve sonrasında uygulanan psikometrik ölçümlerle de desteklenmiştir. Aile Desteği Ölçeği puanları grup sonrası uygulamada artmış (p<.001), Beck Depresyon Ölçeği puanları azalmıştır (p<.003).

Binnur Yeşilyaprak ve İbrahim Kısaç

Oryantasyon (yeni duruma alıştırma) hizmeti, anaokulundan üniversiteye dek, hangi eğitim düzeyinde olursa olsun, öğrencinin yeni geldiği bir ortamda karşılaşabileceği güçlükleri en aza indirerek yeni bir duruma kolay alışmasını sağlama, kendini yalnız ve çaresiz hissetmesini önleme amacına yöneliktir. Böylece öğrencinin kısa sürede tanıyıp uyum sağladığı bir eğitim ortamında sorunları ile daha kolay başa çıkabilmesi, öğrenmeye güdülenmesi, daha başarılı ve psikolojik yönden daha sağlıklı olması beklenir. Bu bakımdan oryantasyon hizmeti eğitim sürecinde öğrencilere yönelik olarak geliştirici, uyumu artırıcı, koruyucu ve önleyici işlevleri olan psikolojik bir yardım hizmeti olarak görülür. Bu araştırmada üniversiteye yeni başlayan öğrencilerin kayıt oldukları fakülte ortamını, üniversiteyi ve çevreyi tanıyarak yeni girdikleri ortama alışmaları ve uyum sağlamaları amacıyla hazırlanan bir oryantasyon programının uygulanması ve değerlendirilmesi sürecine ilişkin çalışmaların sunulması amaçlanmıştır. Bu çalışma Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesine 1999-2000 öğretim yılında başlayan 641 öğrenciye yönelik olarak planlanmış ve yürütülmüştür. Öğrencilerin kayıt öncesinde, kayıt sırasında ve sonrasında fakülteye başladıkları ilk iki hafta boyunca yapılan çeşitli etkinlikleri kapsayan oryantasyon programı bir koordinatör, danışma kurulu ve yürütme ekibi ile üst sınıf öğrencilerin katkılarıyla gerçekleştirilmiştir. Programın uygulanma süreci tamamlanınca öğrencilerin etkinliklere katılma ve yararlanma durumları, programa ilişkin görüş ve önerileri hazırlanan değerlendirme anketi ile (öğrenci formu ve öğretim elemanı formu) 551 öğrenci ve 84 öğretim elemanı tarafından değerlendirilmiştir. Elde edilen veriler öğrencilerin geldikleri yerleşim birimi ve kayıt yaptırdıkları bölüm değişkenine göre analiz edilerek bulgular ortaya konmuştur. İstatistiki değerlendirmeler tek yönlü varyans analizi ve ‘t’ testi ile yapılmış ve .05 önem düzeyi benimsenmiştir. Elde edilen bulgular, oryantasyon programının planlanan hedeflere ulaşması ve etkinliği açısından öğrenci ve öğretim elemanlarınca olumlu değerlendirildiğini ortaya koymuştur. Program, küçük yerleşim yerlerinden gelen öğrenciler tarafından, orta ve büyük yerleşim merkezinden gelenlere göre daha etkili ve yararlı bulunmuştur. Öğrencilerin devam ettikleri bölümlere göre de değerlendirilmelerinin farklılaştığı elde edilen bulgular arasındadır. Öğretim elemanlarınca da program yararlı bulunmuş, gerek öğrenciler, gerekse öğretim elemanları programın her yıl devam etmesi yönünde görüş belirtirken düzenlemeye ilişkin eleştiri ve öneriler ortaya konmuştur.

Estrus yerine menstrual döngüye sahip bir kaç hayvan türünden birisi olarak, insan dişisinde, menstrual döngünün gizil olduğu, bunun da evrimsel bir işlevi yerine getirdiği fikri yaygın kabul görmekle beraber, sözkonusu işleve ilişkin açıklamalar (“baba-evde”ve “çok-sayıda-baba” hipotezleri) genellikle bilimsel olarak desteklenememiştir. Böylece, yumurtlama evresinin gizil olduğuna ilişkin bilgi postula ürünü bir takım spekülasyonlardan öteye gidememiştir. Kadında menstrual döngüyü kontrol eden hormonlar (estrogen, progesterone, LH, FSH gibi) kadın vücudunda bir takım değişmelere yol açmaktadır. Bu değişmeler kadın vücudunun üreme konusunda uzmanlaşmış organları ile sınırlı kalmamaktadır. Sunulan çalışmada, kadında fiziksel çekiciliğin bir ölçüsü olarak ele alınan yüz-simetrisindeki değişmenin, içinde bulunulan menstrual evreye bağlı olarak incelenmesi amaçlanmıştır. Menstrual döngü, “gelişme”, “yumurtlama”, “salgılama” ve “menstruasyon” evresi olmak üzere dört evrede ele alınmıştır. İlk çalışmaya düzenli menstrual örüntü gösteren, 22-23 yaşlarındaki kız öğrencilerden seçkisiz olarak seçilen 100 denek katılmıştır. Deneklerin yüz fotografları bir sayısal fotograf makinesi kullanılarak çekilmiş, çekilen fotografların litografileri Apple-Macintosh-9600 ortamında çalışan Adobe Photoshop yazılımı kullanılarak hazırlanmıştır. Fotograflar Panasonic marka bir sayısal yansıtıcı kullanılarak 80x100 cm’lik bir perdeye yansıtılmıştır. Ölçümler Westcott marka milimetrik bir kompas aracılığıyla yapılmıştır. Muğla Üniversitesi çapında bir duyuru ile 22-23 yaşlarındaki kız deneklerin katılabileceği bir kozmetik araştırmasının yürütüldüğü, katılımcılara kozmetik kullanımı ve makyaj teknikleri konusunda ücretsiz bir danışmanlık hizmetinin sağlanacağı ilan edilmiştir. Çalışmaya katılmak için başvuran denekleri makyaj uzmanı görünümdeki iki asistan karşılamış ve kendilerine bir bilgi toplama formu uygulamıştır. Bilgi toplama formu aracılığıyla, deneklerin makyaj teknikleri ve kozmetik kullanımı konusundaki alışkanlık ve becerilerinin yanı sıra menstrual örüntüleri hakkında bilgiler alınmıştır. Deneklere bir yüz temizliği hizmeti sunulmuş, ardından bir sonraki menstrual evrenin ortalarına karşılık gelen bir tarihe bir randevu verilmiştir. Bu randevuda ciltteki iyileşmeyi görmek için deneğin bir yüz fotografının çekileceği bildirilmiştir. Belirlenen günde gelen denek, yüzü bir temizleme losyonuyla temizlendikten sonra, önceden hazırlanmış bir çekim odasına alınmış ve bir yüz fotoğrafı çekilmiştir. Çekim mesafesi ve odadaki ışık koşulları sabit tutulmuş, çekimde açısal sapmayı en aza indirgemek üzere deneğin baş kısmı duvara sabitlenmiş bir stereotaktik aracın içine yerleştirilmiştir. Bir sonraki randevu tarihi izleyen menstrual evrenin ortalarına karşılık gelecek biçimde verilmiş, bu arada deneğin son oturumdan beri başından herhangi bir ciddi boyutlu bir yaşam olayının geçip geçmediği, örtük olarak sorulmuştur. Deneysel oturumların bitiminde deneklere yüz temizliğinin ve sağlıklı beslenmenin önemi anlatılmıştır. Bu aşamada deneklere araştırmanın gerçek amacı hakkında bilgi verilmemiştir. Böylece her denekten, her menstrual evreye ilişkin bir yüz fotoğrafı elde edilmiş, fotoğraflar bilgisayara aktarılırken bir asistan tarafından şifrelenmiştir. Araştırmacı bilgisayara aktarılan fotoğrafları standart bir litografi işleminden geçirmiş, bu sayede yüz hatlarının belirgenleşmesi sağlanmıştır. Daha sonra hazırlanan fotoğraflar bir yansıtıcı aracılığıyla milimetrik olarak bölmelenmiş bir perdeye 80x100cm boyutunda olacak biçimde yansıtılmıştır. Düşey ve yatay hatlardaki sapma değerleri kaydedilmiştir. Bu işlem yüzdeki asimetrinin bir ölçümünü vermiştir. Sapma ölçümleri açısından fotoğraflar hem birbiriyle ve hem de hesaplanan ortalama sapma değerleri ile karşılaştırılmıştır. Buna göre, yumurtlama evresinde çekilen fotoğraflardaki simetriden sapma en az bulunmuş, bu evreden iki yönde uzaklaşıldıkça elde edilen sapma değerleri yükselmiştir. Ek olarak, simetriden sapma yüzün sol yarısında daha dramatik bir biçimde ortaya çıkmasına karşın yüzün sağ yarısı göreli olarak daha sabit kalma eğilimi göstermiştir. İkinci çalışma, menstrual döngünün farklı evrelerinde çekilen yüz fotoğraflarının çekicilik açısından erkek denekler tarafından değerlendirilmesine olanak verecek biçimde desenlenmiştir. İkinci çalışmaya 20-23 yaşlarındaki 50 erkek üniversite öğrencisi katılmıştır. I. çalışmada çekilen fotoğraflar deneklere sunulmuş ve deneklerden 10 farklı kız için, her bir kızdan elde edilen dört fotoğrafı çekicilik düzeyleri açısından sıraya koymaları istenmiştir. Böylece, her kıza ait fotoğraflar beş farklı erkek tarafından çekicilik açısından değerlendirilmiştir. İkinci çalışma, simetriden sapma ölçümlerinin, kadınların karşı cinsiyet tarafından algılanan çekicilik düzeyleri üzerinde bir farklılaşmaya yol açtığını göstermiştir. Erkekler yüz-simetrisinin en yüksek olduğu yüz fotoğraflarını daha çekici olarak değerlendirmişlerdir. Böylece, kadında yüz-simetrisi üremeye en elverişli olduğu dönemde (yumurtlama evresi) artmaktadır. Dolayısıyla, çalışma bulguları , kadında gizil yumurtlama kavramına tezat oluşturmaktadır. Bu bakımdan, ilk kez Richard (1990) tarafından ortaya atılan ve “baba-evde”ve “çok-sayıda-baba” hipotezlerinin açıklayıcılığı da ortadan kalkmaktadır. Bunun yerine, kadın -muhtemelen estrojen hormonu düzeyindeki değişmelere bağlı olarak- erkeğe üremeye en elverişli olduğu zamanı sinyallemektedir. Yüzdeki simetrinin menstrual değişimi de ilginç bir biçimde sağdan ziyade sol yarıyüzden kaynaklanmaktadır.

Kadının fiziksel görünümünün çekiciliğe etkisinin incelendiği araştırmalarda, geleneksel olarak, Vücut Ağırlığı (VA), fiziksel çekiciliğin birincil belirleyicisi olarak ele alınmaktadır. Öte yandan, Bel-Kalça-Oranı (BKO) çekiciliğin değerlendirilmesinde daha önemli bir yordayıcı faktör olarak önerilmektedir . İki çalışma ile, kadın ve erkek deneklerin, farklı fiziksel görünümlere sahip kadın figürlerine çekiciliğe ilişkin olarak yaptıkları yüklemelerinde temel aldıkları ölçütlerin belirlenmesi ve bu ölçütlerin figürlere yüklenen psikolojik, sosyal ve fiziksel özellikler ile ilişkisinin incelenmesi amaçlanmıştır. Denek olarak 18-22 yaşlarındaki 100 erkek üniversite öğrencisi kullanılmıştır. 3D-Max programı yardımıyla 165cm boy uzunluğunu temsil edecek biçimde 1/24 ölçekli toplam 12 üç-boyutlu kadın modeli geliştirilmiştir. Modeller üç VA kategorisine ayrılmışlardır. VA₁ (düşük-kilo) kategorisinde yer alan modeller 40kg ağırlığındaki, VA₂ (normal-kilo) kategorisinde yer alan modeller 55kg ağırlığındaki ve VA₃ (yüksek-kilo) yer alan modeller ise 70kg ağırlığındaki kadınları temsil edecek şekilde üretilmiştir. Her bir VA kategorisinde yer alan modellerin BKO değerleri de 0.7, 0.8, 0.9 ve 1.0 olarak değişimlenmiştir. Modellerin diğer özellikleri sabit tutulmuştur. Deneklerin figürleri inceleme stratejilerini belirlemek üzere bir “göz-izleme” aracı geliştirilmiş, elde edilen görsel bilgi bir videoteybe kaydedilmiştir. Deneklerin uyarıcı figürlere yönelik olarak yüklemelerinde temel alacakları özellikleri (çekici, sağlıklı, doğurgan, seksi, çocuk yapma isteğinde, kibar, arkadaş canlısı, sadık, genç, zeki, hırslı, iş yönelimli, saldırgan, espritüel, hoşgörülü) içeren bir nitelikler listesi kullanılmıştır. Deneklerden önce monitörden sunulan 12 figürü en çekici olandan en az çekici olana doğru sıralamaları ve sonra da 15 nitelik için, verilen niteliğe en fazla ve en az sahip olan üç figürü belirtmeleri istenmiştir. Video kayıtlarından yararlanılarak, deneklerin göz-kayma sayısı ve odaklanma süreleri hesaplanmıştır. Her bir VA kategorisindeki figürlerin çekicilik puanları hesaplanmış, VA₂ kategorisindeki figürler en fazla çekici olarak değerlendirilmiş; öte yandan VA₃ kategorisindeki figürlerin hiçbirisi çekici olarak değerlendirilmemiştir. BKO boyutu ele alındığında ise, düşük BKO’na sahip figürler daha çekici algılanmıştır. Deneklerin çekicilik değerlendirmeleri için işe koşulan çok-boyutlu-dereceleme analizi, genel olarak, deneklerin yüklemelerinde hem BKO ve hem de VA boyutlarını kullandıklarını göstermiştir. Buna karşın, çekicilik değerlendirmelerinde BKO boyutunun VA boyutuna göre daha fazla kullanıldığı saptanmıştır. Çok-boyutlu-unfolding analizi tekniği ile iki farklı uyarıcı seti (figürler-nitelikler) iki boyutlu (VA-BKO) bir düzlemde birbirlerine yakınlıkları açısından incelenmiştir. Buna göre, çekicilik yüklemeleri zeki, hırslı, iş-yönelimli, saldırgan, seksi ve sağlıklı yüklemeleri ile birlikte, VA₂-0.7 kombinasyonu çevresinde ve BKO boyutu temel alınarak değerlendirilirken; doğurgan, çocuk yapma isteğinde, espritüel, arkadaş canlısı yüklemeleri birlikte, VA₂-0.8/0.9 kombinasyonu çevresinde ve VA boyutu temel alınarak değerlendirilmiştir.Genç görünüm özelliği diğer özelliklerden ayrı, VA₁-0.7/0.8 kombinasyonu çevresinde; kibarlık, hoşgörü ve sadakat özellikleri birlikte, VA₃-0.9/1.0 kombinasyonu çevresinde ve her iki boyut temel alınarak değerlendirilmiştir. Göz-izleme cihazından elde edilen bulgular da yukarıda değinilen bulguları destekler yönde bulunmuştur. Ikinci çalışmada denek olarak 18-22 yaşlarındaki 100 kız üniversite öğrencisi kullanılmıştır. I. Çalışmada yararlanılan veri toplama araçları önceki çalışmadaki işlem yolu izlenerek değiştirilmeden kullanılmıştır. Ek olarak, deneklerin uygulamadan hemen sonra VA ve BKO ölçümleri kaydedilmiştir. Bu çalışmada da düşük BKO’na sahip figürler daha çekici algılanmıştır.VA₃ kategorisindeki figürlerin hiçbirisi çekici olarak değerlendirilmemiş, VA₁/0.7-0.8 ve VA₂/0.7-0.8 kategorisindeki figürler daha çekici bulunmuştur. Deneklerin kendi VA-BKO ölçümlerinin, figürlere ilişkin yüklemeleri üzerinde herhangi bir sistematik etkiye sahip olmadığı saptanmıştır. Deneklerin çekicilik değerlendirmelerinde her iki boyutu da temel aldıkları bulunmuştur. Çekici, seksi, zeki, iş yönelimli, espritüel ve sağlıklı yüklemeleri birlikte, VA₂-0.7/0.8 ve VA₁-0.7/0.8 kombinasyonu çevresinde değerlendirilirken; genç, kibar ve hırslı yüklemeleri birlikte, VA₁-0.7/0.9 ve VA₂-0.7 kombinasyonları çevresinde ve daha çok VA boyutu temel alınarak değerlendirilmiştir. Doğurgan, çocuk yapma isteğinde, arkadaş canlısı, hoşgörülü ve sadık yüklemeleri birlikte, VA₃-0.8/0.9 kombinasyonları çevresinde ve VA boyutu temel alınarak değerlendirilmiştir. Göz-izleme aracı verileri yukarıda değinilen bulguları desteklemiştir. Genel olarak, denekler çekiciliğe ilişkin yüklemelerinde BKO ölçütünü temel almaktadırlar. Kadın denekler VA ölçütünü –özellikle çekici, seksi ve sağlıklı yüklemeleri çerçevesinde- erkeklerden daha fazla kullanmaktadırlar. Bu durum, erkeklerin zayıftan ziyade, normal kilodaki kıvrımlı vücut yapısına sahip olan kadınları daha çekici buldukları; öte yandan kadınların -son yıllarda genel olarak medya tarafından idealize edilen- “tabular” kadın imajını erkeklerden daha fazla benimsedikleri yönünde yorumlanabilir. Kadın deneklerin yüklemelerini sahip oldukları BKO ve VA ölçümlerinden -bağımsız yapmış olmaları da bu idealizasyon fikrini destekler yönde değerlendirilebilir. Sunulan çalışma ile geliştirdiğimiz göz-izleme aracının kullanılabilirliği gösterilmiştir. Bu bakımından, cihazı fiziksel çekiciliğin incelendiği çalışmalarda etkili bir veri toplama aracı olarak araştırmacılara önermekteyiz.

Yüzün çekiciliğine ilişkin olarak yapılan çalışmalar, yüzün eş seçiminde biyolojik ve evrimsel bir öneme sahip olduğunu göstermektedir. Yaptığımız birinci çalışmada insanların uzun-süreli ve kısa-süreli eş ve güvenebilecekleri bir arkadaş seçimlerinde yüzün hangi bölgesine daha çok odaklandığı araştırılmaktadır. Bazı çalışmalar sol yarıyüzün daha ifade edici olduğunu ve sağ yarıyüzün, yüzün tamamına daha çok benzediğini göstermektedir. Burt ve Perret (1997) ise sağ yarıyüzün, yüzü daha iyi ifade ettiğini savunmakta ve bunun yüzdeki asimetriden değil; algısal yanlılıktan kaynaklandığını ileri sürmektedir. Buradan hareketle, ikinci çalışmada yüzün belirli bir bölgesine odaklanma eğiliminin, yüzdeki asimetriden mi yoksa algısal bir yanlılıktan mı kaynaklandığının incelenmesi amaçlanmıştır. İlk çalışmaya sağlak öğrencilerden seçkisiz olarak seçilen, 18-22 yaşlarındaki, 96 kadın ve 96 erkek üniversite öğrencisi denek olarak katılmıştır. Deneklere bir bilgisayar monitöründen sunulmak üzere 9 kadın ve 9 erkek yüz fotoğrafından oluşan uyarıcılar hazırlanmıştır. Deneklerin uyarıcı fotoğraflar üzerindeki göz hareketlerini saptayabilmek için bir göz-izleme cihazı kullanılmıştır. Denekler uzun-süreli ilişki grubu, kısa-süreli ilişki grubu, güven ilişkisi grubu ve kontrol grubu olmak üzere dört ayrı gruba seçkisiz olarak atanmışlardır. Her bir gruba ilgili yönerge verilmiştir. Erkeklerin monitör ekranında aynı anda 9 kadın yüz-fotoğrafını; kadınların ise 9 erkek yüz-fotoğrafını görmesi sağlanmıştır. Her denekten, aldığı yönerge doğrultusunda üç fotoğraf seçmesi istenmiştir. Deneklerin imgesel iki çizgi ile dört parçaya ayırılmış bulunan uyarıcı fotoğraflara verdikleri görsel tepkiler göz-izleme cihazı aracılığıyla videoteybe kaydedilmiş; her bir parça için sıra ve süre hesaplamaları yapılmıştır. Tüm gruplar, genellikle yüzü incelemeye gözlerden başlamışlardır. Her grupta sol yarıyüzü incelemek için harcanan süre sağ yarıyüzü incelemek için harcanan süreden daha uzun olmuştur. Uzun-süreli ilişki ve güven ilişkisi grubu, kısa-süreli ilişki ve kontrol grubuna göre yüzü incelemek için daha fazla süre harcamıştır. Bu farkın özellikle yüzün üst bölgesinden kaynaklandığı saptanmıştır. Gruplardan alınan veriler birlikte değerlendirildiğinde, yüzde en çok odaklanılan bölgenin yüzün sol üst bölümü olduğu gözlenmiştir. Araştırmamızın bulguları Hauser’ın (1993) ve Kimura’nın (1992) çalışmalarını desteklerken; Burt ve Perret’in elde ettiği bulgularla çelişmektedir. Bundan sonra yapılan çalışmada, “sol yarıyüze odaklanma eğiliminin” kaynağının ortaya konulması amaçlanmıştır. İkinci çalışmaya sağlak öğrencilerden seçkisiz olarak seçilen, 18-22 yaşlarındaki, 96 kadın ve 96 erkek üniversite öğrencisi denek olarak çalışmaya katılmıştır. I. çalışmada kullanılan fotoğraflar bilgisayar ortamında değişimlenmiştir. Her bir fotoğrafın orta noktalarından simetrik olacak şekilde dikey ekseninden iki parçaya ayrılmış; fotoğrafın sağ yarısı sol tarafa; sol yarısı sağ tarafa yapıştırılmıştır. Böylece, kullanılan uyarıcı yüzlerin “ayna-imgesel” formları oluşturulmuştur. I. çalışmadaki işlem yolu izlenmiştir. Genel olarak, yüzün ayna-imgesel formu kullanıldığında deneysel gruplardaki denekler, gösterilen yüzün sağ bölgesini incelemeye daha uzun bir süre ayırmışlardır. Yani odaklanılan bölge orijinal yüzün sol bölgesi olmaktadır. Kontrol grubunda yüzün iki yarısına ayrılan süre arasındaki fark anlamlı değildir. Uzun-süreli ilişki ve güven ilişkisi grubunda yüzün sağına odaklanma süresinin daha fazla olduğu gözlenmiştir. Denekler yüzün üst yarısına alt yarısından daha fazla odaklanma eğilimi göstermişlerdir. Genel olarak insanlar eş ve arkadaş seçiminde yüzün üst bölgesine odaklanma eğilimi taşımaktadırlar. Yüzü incelerken de sol yarıyüz üzerinde daha fazla işlem yapmaktadırlar. Temel olarak tüm ilişki türlerinde yüz tarama stratejisi benzer olmakla birlikte; uzun-süreli ve güven temelli ilişkilerde yüzü taramak için harcanan süre artmaktadır. Yaptığımız II. çalışmada odaklanılan yüz bölgesinin orijinal yüzde odaklanılan bölgeyle aynı olması bu eğilimin algısal asimetriyle değil; yüzdeki asimetriyle açıklanabileceğini göstermiştir.

Bir “circadian” zamanlama sistemi, zamanın ölçülmesi ve bir organizmanın içsel ve dışsal süreçlerini çevresindeki günlük olaylarla eş-zamanlandırmasından sorumlu bir fizyo-davranışsal sistem olarak tanımlanabilir. “Circadian” zamanlayıcılar sadece organizmaya çevresinde bir zamansal yer sağlamakla kalmamakta aynı zamanda organizmanın bir içsel zaman yaratmasına da olanak vermektedir. “Circadian” döngüler üzerinde yapılan çalışmalar temelde, zamanda periodik olarak değişen bir görüngünün değişik özelliklerinin ortaya konması üzerine odaklanmaktadır. Sunulan çalışma ile, erkek Japon bıldırcınında (Coturnix coturnix japonica) cinsel davranış döngüsünü düzenleyen dışsal ve içsel faktörlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu bağlamda, dışsal faktörlerin çalışılması çevresel ya da -ışık gibi- evreleyici değişkenlerin test edilmesini gerektirmektedir. Öte yandan, circadian döngüselliğin içsel belirleyicilerinin incelenmesi fizyolojik değişkenlerin değişimlenmesiyle mümkün olabilmektedir. Dolayısıyla, bu çalışma, erkek Japon bıldırcınında günlük cinsel davranış örüntülerinin betimlenmesi ve potansiyel evreleyici değişkenlerin incelenmesi amacıyla desenlenmiştir. Toplam altı deney bu amacı gerçekleştirmek üzere işe koşulmuştur. Birinci çalışmada erkek Japon bıldırcınının standart koşullar altında (16-saat-aydınlık, 8-saat-karanlık) cinsel davranışlarını izlemek ve veri toplamak üzere, bilgisayar kontrollü bir düzenek geliştirilmiştir. Düzenek, mikro-alıcılarla donatılmış dişi bıldırcının taksidermik olarak hazırlanmış bir modelinin, araştırmacı tarafından bir grafik programlama ortamı olan LabView ortamında düzenlediği “Quail-Rhythm-I” yazılımını kullanarak, deneyci müdahalesini en aza indirgeyecek biçimde bir “kesintisiz veri toplama” süreci sağlamıştır. Bu aşamada elde edilen ilk veriler, erkek Japon bıldırcının cinsel aktivite örüntüsünü ayrıntılı biçimde ortaya koymuştur. Buna göre, cinsel aktivite örüntüsü 12:00 ile 14:00 saatleri arasında yer alan bir “major” zirve; sırasıyla saat 8:00 ve 21:00’gözlenen iki “minör” zirve ve saat 19:00 civarı gözlenen bir “çukur” ile karakterizedir. Birinci deneyin bir devamı olarak işe koşulan ikinci deneyde, birinci çalışmada geliştirilen veri toplama tekniğinin uygunluğu ve deneysel düzeneğin geçerliği belirlenmiştir. Elde edilen veri, erkek Japon bıldırcınında güvenilir bir günlük cinsel davranış örüntüsünün varlığını ortaya koymuştur. Üçüncü deney ile fotik-evreleme hipotezinin test edilmesi amaçlanmıştır. Sözkonusu hipoteze göre, erkek Japon bıldırcınında günlük cinsel davranış döngüsü ışıkla ilgili evreleyicilerin kontrolu altındadır. Bu hipotezi test etmek üzere, aydınlık evrenin başlangıcı –önce altı saat ileriye doğru ve sonra da altı saat geriye doğru– kaydırılmıştır. Deneysel bulgular fotik evreleme hipotezini destekler yönde sonuçlar vermiştir. Diğer bir deyişle, aydınlık evrenin başlangıcı cinsel davranışı kontrol eden zamanlama mekanizmasını sıfırlamaktadır. Ek olarak, bıldırcınların ileri doğru kaydırma durumuna uyumları 28 günde, geriye kaydırma durumuna uyumları ise 20 gün almıştır. Bu farkın, olası bir öğrenme durumuna işaret ettiği düşünülebilir. Dördüncü deneyde, erkek bıldırcında gözlenen günlük cinsel aktivite döngüsünün testosterone düzeyindeki bir dalgalanmadan mı; yoksa sadece dışsal fotik uyarılmadan mı kaynaklandığının belirlenmesi amaçlanmıştır. Hormonal dalgalanmalar, hadım edilen kuşların vücutlarına, zamanlı-salgılama sağlayan silastik testosterone kapsüllerini yerleştirmek suretiyle ortadan kaldırılmıştır. Deneysel bulgular, erkek Japon bıldırcının cinsel aktivitelerinde gözlenen döngüsel dalgalanmaların serum testosterone düzeyleri sabit tutulduğunda dahi devam ettiğini göstermiştir. Beşinci ve altıncı deneylerde, erkek Japon bıldırcınının serbest-cinsel-aktivite (free-running sexual activity) örüntüleri incelenmiştir. Serbest-cinsel-aktivite döngüsü sabit ışık koşullarında (sürekli karanlık ve sürekli aydınlık koşulu) dönüşümlü olarak çalışılmıştır. Serbest-cinsel-aktivite örüntülerinin incelenmesinin altında üç gerekçe yer almıştır: (1) gözlenen döngüsel örüntünün içsel/dışsal içeriğine ilişkin ek bilgi elde etmek, (2) gözlenen cinsel aktivite döngüsünün aydınlık evrenin başlangıcı tarafından kontrol edilip edilmediğini belirlemek ve (3) serbest aktivite örüntüsüne ilişkin parametreleri saptamak. Sabit çevresel koşullar altında kuşların cinsel davranış döngüleri ortalama 27 gün devam etmiştir. Kuşlar hem sürekli aydınlık ve hem de sürekli karanlık koşullarında bir evre-gecikmesi göstermişlerdir. Sözkonusu deneylere ilişkin bulgular, gözlenen döngüsel örüntünün belirli bir düzeyde içsel özellik taşıdığına işaret etmiştir. Sunulan çalışma, öncelikle teknik bir öneme sahiptir: Geliştirilen otomatik veri toplama yöntemi, cinsel davranışın döngüsel doğasını çalışılmasına engel oluşturan “müdahalesiz sürekli gözlem ve veri toplama” işlemini olanaklı hale getirmiştir. Ayrıca bu çalışma ile, geleneksel olarak erkek cinsel davranışını incelemek için canlı bir dişinin kullanılmasından kaynaklanan ve gözlenen etkinin dişinin motivasyonel durumundan mı, yoksa erkeğin cinsel motivasyonundan mı kaynaklandığına ilişkin olarak ortaya çıkan yöntem sorununa bir çözüm önerilmektedir. Bulgular, erkek Japon bıldırcınında ortaya konan günlük cinsel aktivite döngüsünün açıklanmasına yönelik olarak iki fizyolojik sistemin etkileşim içindeki varlığına işaret etmektedir. Bunlar “suprachiasmatic nucleus-pineal” çemberi ile “hypothalamo-pituitary-gonadlar” eksenidir. Dolayısıyla, bu çalışma ile, erkek Japon bıldırcınındaki günlük cinsel davranış döngüsünün sözkonusu sistemler ile nasıl kontrol edildiğine ilişkin bir model ortaya konmuştur. Model, endokrinolojik-sinirbilimsel sistemlerin etkileşimini önermesi açısından önem taşımaktadır.

Gizem Aksoy, Djamal Gadjiyev, Şimal Özen, Nihan Sefer ve Yeşim Yaşa

Porsolt, LePichon ve Jalfre’nin 1977’de geliştirdiği, iki aşamadan oluşan zorunlu yüzme testi anti-depresan ilaçların ve beyin kimyası değişikliklerinin gözlenmesinde kullanılan bir hayvan depresyon modelidir. Klasik zorunlu yüzme testinde sıçanlar, birinci testte 15 dk, 24 saat sonra yapılan ikinci testte ise 5 dk süreyle kaçamayacakları silindir bir havuzda yüzmeye zorlanır. Birinci yüzme testinde görülen hareketliliğin ve baş sallama, dalma, zıplama gibi kaçma davranışlarının ikinci yüzme testinde anlamlı olarak azaldığı görülür. Bu karakteristik hareketsiz kalma durumu, depresyonun belirtilerinden birini yansıtan davranışsal umutsuzluk olarak tanımlanır. Porsolt’a göre davranışsal umutsuzluğun ortaya çıkmasının nedeni sıçanın yüzme durumundan kaçamayacağını öğrenmesi ve kurtulmak için mücadele etmeyi bırakmasıdır. Bu durum, Seligman ve Overmier (1967) tarafından tanımlanan, kontrol edilemeyen şokun yol açtığı stres kaynaklı depresyon hali olan öğrenilmiş çaresizlik ile örtüşmektedir. İnsanlar üzerinde anti-depresan etkisi yaratan ilaçların ve EKT, REM uykusu yoksunluğu ve zenginleştirilmiş ortam gibi farmakolojik olmayan tedavilerin, ikinci yüzme testinde gözlemlenen hareketsizliği anlamlı olarak azalttığı bulunmuştur. Bu bulgular, zorunlu yüzme testinin bir hayvan depresyon modeli olarak kullanılabileceğinin önemli göstergelerindendir. Boğaziçi Üniversitesi Psikobiyoloji Laboratuvarı’nda duyusal uyarımın depresyon üzerindeki etkileri incelenmekte olup bu bağlamda ışık uyarımının depresyonu azalttığı gözlenmiştir. Buna paralel olarak yapılan çalışmalarda işitsel uyaranların depresyonla ilişkisi incelenmekte ve sesle uyarımın depresyona neden olabilecek aktiviteler öncesinde, sonrasında ve sırasında uygulanmasının depresyonun şiddetine etkisi üzerinde durulmaktadır. Bu projenin amacı, birinci yüzme testi sırasında uygulanan ses uyarımının, hareketsiz kalma davranışının süresi ve baş sallama, zıplama, dalma, dışkılama davranışları üzerindeki etkisini incelemektir. On iki, yetişkin, dişi Wistar sıçanı (145-155 gr.) seçkisiz olarak deney (n=6) ve kontrol grubuna (n=6) ayrıldı. Yarıçapı 30 cm, yüksekliği 45 cm olan silindir şeklindeki pleksiglas havuzunun 15 cm.si her hayvandan sonra değiştirilmek üzere su (25 ° C) ile dolduruldu. Sıçanlar birinci yüzme testinde 15 dakika, 24 saat sonra yapılan ikinci yüzme testinde ise 5 dakika yüzmeye zorlandı. Bağımsız değişken olarak, deney grubuna birinci yüzme testi sırasında, havuzun (yaklaşık 50 cm) üstünde kurulmuş olan düzenekten 1000 Hz, 80-85 dB ortalama 3 saniye süren çeşitli tonlar değişik aralıklarla (ortalama 13 sn) dinletildi. Kontrol grubu aynı prosedürü ton uygulaması yapılmadan geçirdi. Gözlenen davranışlar, birinci testin ilk 5 dakikası ve ikinci test boyunca ölçüldü. Hareketsiz kalma davranışı saniye cinsinden hayvanın nefes almak dışında hiçbir fiziksel harekette bulunmaması esas alınarak, diğer davranışlar ise tekrarları sayılarak değerlendirildi. Sıçanlar derinlik seviyesine bakılmadan, tüm vücutları suyun altında bulundukları zaman dalmış, vücutlarının en az yarısı ile su üstüne çıktıkları zaman zıplamış sayıldılar. Klasik Porsolt zorunlu yüzme testi bulgularına paralel olarak, birinci teste oranla ikinci testte her iki grupta da hareketsiz kalma süresinde anlamlı bir artış (deney grubu için t(5)=-4.177, p<.01, çift yönlü; kontrol grubu için t(5)=-9.018, p<.01, çift yönlü) görüldü. Hayvanların tümünde birinci teste oranla ikinci testte zıplama [t(11)=2.483, p<.05, çift yönlü], baş sallama [t(11)=6.040, p<.01, çift yönlü] ve dalma [t(11)=2.470, p<.05, çift yönlü] davranışlarında anlamlı bir azalma gözlendi. Ton uygulamasının ikinci yüzme testinde deney grubunun hareketsiz kalma davranışını kontrol grubuna oranla anlamlı olarak azalttığı [t(10)=-2.231, p<.05, çift yönlü] bulundu. İstatistiksel olarak anlamlı olmamakla birlikte, baş sallama ve dalma davranışlarında ise artış gözlendi. Sonuçlar, Porsolt’un bulgularıyla tutarlı olarak, zorunlu yüzme testinin hayvanlarda davranışsal umutsuzluğa yol açtığını göstermiştir. Ton uygulamasının ikici yüzme testinde hareketsiz kalma davranışını anlamlı olarak azaltmasından depresyona neden olabilecek aktivite sırasında verilen işitsel uyarımın, anti-depresan etkisi yaratabileceği anlaşılmaktadır. Ton uygulamasının deney ve kontrol grupları arasında birinci testte hareketsiz kalma süresi açısından bir fark yaratmayıp, yalnız ikinci yüzme testinde farka yol açması, tonun davranışsal umutsuzluk üzerindeki etkisinin belli bir süre geçtikten sonra ortaya çıktığını ve özgül olduğunu gösterir. Bu durum, davranışsal umutsuzluğun biyokimyasal doğasının sonucu olarak yorumlanabilir. Yapılan araştırmalar stres karşısında görülen davranış değişikliklerinin serotonerjik sistemdeki değişimlerden kaynaklanabileceğini belirtmektedir. Uygulanan işitsel uyarım bu nörokimyasal sistemlerdeki değişimleri tersine çeviren bir etki yaratıyor olabilir. Bu çalışma depresyonun davranışsal öğelerini incelemiştir. İleride yapılacak çalışmalar ses uyarımının nörokimyasal yapıda yarattığı değişimlerin depresyon ile ilişkisini ortaya koymalıdır.

Bu çalışmanın amacı, liderlik prototipleri ve algılanan liderlik tarzlarının liderliğin sonuçları üzerindeki önemini incelemektir. Bu bağlamda, algılanan liderlik tarzı ile algılanan liderlik tarzı ve liderlik prototipleri arasındaki farkın, liderliğin sonucu olan üç faktöre, diğer bir deyişle algılanan liderlik başarısı, iş tatmini ve algılanan iş performansına görece etkisi araştırılmıştır. 5 farklı sektörden, 105’i kadın 71’i erkek olmak üzere, toplam 176 çalışana bir anket uygulanmıştır. Anket birkaç bölümden oluşmaktadır: Algılanan liderlik tarzı ve liderlik prototipleri ölçeği, algılanan liderlik başarısı (MLQ; Bass, ve Avolio, 1989), iş tatmini (MSQ; Weiss, Dawis, England ve Lofquist, 1967), algılanan iş performansı (Sinangil ve Önes, 1997) ve demografik özellikler bölümü. Algılanan liderlik tarzı ve liderlik prototipleri ölçekleri aynı maddelerden oluşan dört farklı liderlik tarzına ait maddeler içermektedir. Bunlar, katılımcı liderlik, otoriter liderlik, paternalist liderlik ve karizmatik liderlik ile ilgilidir. Türkiye’de en fazla algılanan liderlik tarzları sırasıyla katılımcı, karizmatik, otoriter ve paternalist liderliktir. Liderlik prototipleri sırasıyla karizmatik, katılımcı, paternalist ve otoriter liderliktir. Genel olarak, algılanan paternalist, katılımcı ve karizmatik liderlik tarzları tüm liderlik sonuçlarıyla pozitif ilişkili bulunmuştur. Tüm liderlik tarzlarında, algılanan liderlik tarzı ile liderlik prototipi arasındaki fark, algılanan liderlik başarısı ve iş tatminini olumsuz yönde etkilemiş, fakat algılanan iş performansı üzerinde bir etkisi bulunmamıştır. Ancak çoklu regresyon analizleri ile her bir liderlik tarzı açısından bakıldığında, algılanan iş performansının hem algılanan liderlik tarzı hem de liderlik tarzı ve prototip arasındaki fark tarafından belirlendiği gözlenmiştir. Liderliğin sonucu olan üç faktörü belirlemede, her liderlik tarzı için yapılan çoklu regresyon analizleri, otoriter liderlik dışındaki tüm liderlik tarzlarının, algılanan liderlik tarzı ile prototip arasındaki farka göre daha önemli bir rol oynadığını göstermiştir. Algılanan liderlik tarzı ve liderlik prototiplerinin arasındaki farkın etkilerini daha derinlemesine incelemek üzere kişiler algılanan liderlik tarzından daha yüksek prototipleri olanlar ve prototiplerinden daha yüksek algılanan liderlik tarzı olanlar olmak üzere iki gruba ayrılmıştır. Türkiye’de çalışanların görmek istedikleri lider tipiyle algıladıkları lider arasında bariz bir fark vardır. Genel olarak, tüm liderlik tarzları için algılanan liderlik tarzları ve liderlik prototipleri arasındaki farkın algılanan liderlik başarısı ve iş tatmini üzerinde olumsuz etkisi ve iş performansı üzerinde olumlu etkisi vardır. Fark ile iş performansı arasında beklenenin aksine bir ilişkinin olması aralarında daha farklı bir ilişkinin olabileceğini göstermektedir. Genel olarak algılanan liderlik tarzı ile fark karşılaştırıldığında, her ikisi de önemli bulunmuştur. Algılanan liderlik tarzı daha fazla belirleyici olmuştur. Fark özellikle, otoriter liderlik için tek belirleyici faktör halinde ortaya çıkmıştır. Ayrıca farkın etkisi kişilere göre de değişmektedir. Algılanan liderlik tarzından daha yüksek katılımcı veya paternalist prototipleri olan kişiler için fark, özellikle algılanan liderlik başarısını belirlemede daha önemlidir. Öte yandan, daha yüksek otoriter liderlik prototipine sahip olan kişiler için fark, liderlik başarısı ve iş tatminini belirlemede daha önemlidir.

Oya Somer, Mediha Korkmaz, Gülşen Filazoğlu, Ercan Durmaz, Nilgün Yener ve Emre Mutlu

Psikolojik özellikler ve mesleki özellikler arasındaki ilişkileri inceleyen literatürü gözden geçirdiğimizde yaklaşık 10 yıl öncesine kadar araştırmalarda daha çok yetenek alanlarına ilişkin değişkenlerin yer aldığı, buna karşın kişilik özelliklerinin iş performansı ve doyumunu yordamada gözardı edildiği görülmektedir. Ancak son yıllardaki literatürde kişilik özelliklerinin yordama konusundaki yetersizliklerinin aslında ilişki azlığından değil iş performansı kriterlerin saptanmasındaki problemlerden kaynaklandığı yolunda tartışmalar yer almaktadır. Tartışmalar çeşitli meslek alanlarındaki perforformansta etkili olacak davranışsal özelliklere ilişkin değişkenlerin kriter alınması durumunda kişilik ölçeklerinin yordayıcı gücünün ortaya konulabileceği üzerinde yoğunlaşmış ve bu yönde sürdürülen çalışmalar kişilik ölçeklerinin önemini ortaya koymaya başlamıştır. Araştırmamızda bu görüş çerçevesinde, Türk örneklemi üzerinde geliştirilmiş çok boyutlu bir kişilik ölçeği olan Beş Faktör Kişilik Envanterinin alt boyutlarının 4 farklı meslek alanında çalışan kişilerde farklılık gösterip göstermeğinin incelenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç çerçevesinde hazırlanan soru formu, farklı mesleklerde tipik olarak yer alabilecek mesleki davranışları tanımlayan etkinlikleri ve bu etkinlikte bulunmaktan duyulan memnuniyet düzeyini incelemektedir. Bildirimizde, bu mesleki davranışlarla kişilik boyutları arasındaki ilişkiler ve farklı meslek gruplarının kişilik profilleri sunulacaktır.

Türkiye’de yaşanan ekonomik kriz birçok şirketi ayakta kalabilmek için çeşitli ‘tasarruf tedbirleri’ uygulamalarına itmiştir. Uygulamalar, personel giderlerinde kısıntıdan, ödeme, satış ve üretim sistemlerinin değiştirilmesine kadar pekçok farklı biçimde gerçekleşmiş olmasına rağmen, firmaların çoğu personel giderlerinin azaltılmasına öncelik vermiştir (ISO, 2001). İşten çıkarmalar, maaş indirimi, ücretli veya ücretsiz izin, erken emeklilik, maaş ödemelerinde geciktirme, eğitim-gelişim harcamalarında azaltma, ek hak ve imkanlarda kısıntı gibi uygulamalar çalışanları doğrudan etkilemektedir. Araştırmanın dört ana hedefi bulunmaktadır: a. Ekonomik krizle başa çıkmada uygulanan kriterlerin ve yöntemlerin emik (kültürel) boyutlarını ortaya çıkartmak, b. Hangi kriterlerin ve uygulamaların adil algılanıp algılanmadığını yine kültürel bağlamda incelemek, c. Adalet algısının kuruma bağlılık, performans ve psikolojik sağlık üzerindeki etkilerini araştırmak ve d. Kurum kültürünün, uygulamaları ve bunların sonuçlarını nasıl etkilediğini incelemek. Bu çalışmanın ana bağımsız değişkeni olan ‘kurumsal adalet’ algısı, yazında varolan iki temel faktörle incelenmiştir: uygulamalarda kullanılan kriterlerin adil olup olmaması (dağılım adaleti – distributive justice) ve uygulanış biçiminin adil olup olmaması (yöntem adaleti – procedural justice) (örn., Folger ve Greenberg, 1985). Kapsamlı yazın taraması, ekonomik kriz sonucu toplu işten çıkartmalarda, şirkette kalanların şirkete bağlılığı, güveni, iş tatmini, psikolojik sağlığı ve performansında ciddi bir düşüş olduğunu ortaya koymuştur (örn., Bennett, Martin, Bies ve Brockner, 1995; Hanisch, 1999). Bu araştırmada da benzer bulgular beklenmektedir. Yani, adalet algısının, kuruma bağlılık, performansta artış ve psikolojik sağlık üzerinde olumlu etkileri öngörülmüştür. Kurum kültürü bağlamında özellikle paternalizm ve alış-verişe dayalı (transactional) ilişkiler üzerinde durulmuştur. Adil olmadığına inanılan uygulamaların etkilerinin, paternalist olarak nitelendirilen kurum kültürlerinde, alış-verişe dayalı kurum kültürlerine kıyasla daha olumsuz etki etmesi beklenmektedir. Araştırma yöntem açısından alan araştırması niteliğindedir. Ekonomik krizle farklı yollarla başa çıkan 80 sanayi kuruluşundan toplam 140 kişi örnekleme dahil edilmiştir. Araştırmanın analiz birimi ‘birey’ olmakla beraber (örn., bireyin adalet algısının, bireyin psikolojik sağlığına etkisi), varyansı artırmak amacıyla her şirketten en çok iki kişiye ulaşılmıştır. Örneklem seçmede kullanılan diğer önkoşullar, katılımcıların şirkette en az bir yıl çalışıyor olmaları, üst düzey yönetim kadrolarında yer almıyor olmaları, beyaz yakalı olmaları ve uygulamalardan haberdar olabilecekleri bir konum ve lokazyonda olmaları (örn., şube yerine Genel Müdürlük’te çalışmaları). Araştırma anketi altı ana bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde hangi uygulamaların yapıldığı ve bunların çalışanların ne kadarını etkilediği sorulmaktadır. İkinci bölümde, uygulamada kullanılan kriterlerin adil olup olmadığı sorulmaktadır. Bu bölümde performans, yaş, cinsiyet, şirkette çalışılan yıl, şirket yöneticileri ile ilişkiler, pozisyon gibi kriterler gözönüne alınmaktadır. Örnek olarak ‘Şirket yöneticileriyle ters düşenler, uygulamalardan daha olumsuz şekilde etkilendiler’ gibi ifadelerden oluşan 18 soru 5’li Likert ölçeği ile cevaplandırılmaktadır (1= yapılan uygulamayı hiç adil bulmuyorum; 5 =yapılan uygulamayı çok adil buluyorum). Üçüncü bölümde yöntem adaletini ölçmeye yönelik 15 ifade bulunmaktadır (örn., ‘Uygulama nedeni ve uygulanış biçimleri açık ve net bir biçimde anlatıldı’). Bu bölümde alınan kararların katılımcı olup olmadığı, gereken bilgilerin gerektiği zamanda verilip verilmediği, olumsuz etkilenenlerin telafi edilip edilmediği gibi konular ele alınmıştır (Greenberg, 1993). Bir sonraki bölümde uygulamadan sonra iş performansında (verimlilik, konsantrasyon, motivasyon, takım çalışması vs.) değişiklik olup olmadığı ve olduysa hangi yönde olduğu (5’li Likert; -2: çok olumsuz; 0: değişim olmadı; 2: çok olumlu) sorulmaktadır. Uygulamanın sonuçlarını incelemek amacıyla, psikolojik sağlık (Veit ve Ware, 1983) ve kurumsal bağlılık ölçekleri (Wasti, 2001) verilmiştir. Son olarak da, ankete paternalizm ölçeği (Aycan, 2001) ve alış-verişe dayalı ilişkiler ölçeği (Millward ve Hopkins, 1998) eklenmiştir. Bulgular, personel giderlerindeki azaltıltmaların (işçi çıkartma, eğitim ve gelişim imkanlarında ve ek haklarda kısıtlama, maaş ödemelerinde gecikme vs.) ekonomik krizle başa çıkmada en çok başvurulan uygulamalar olduğunu ortaya koymuştur. Bu uygulamalardan en olumsuz etkilenenlerin ise eğitim seviyesi, pozisyonu ve / veya iş performansı düşük, şirkette çalışma süresi kısa, maddi ihtiyaçları yüksek ve üst yönetimle ilişkileri göreceli olarak kötü olan kişiler olduğu bulundu. Bu kriterler arasından, performansa dayalı uygulamalar en adil olarak algılanırken, üst yönetimle ilişkilere dayalı olanlar en az adil olarak algılandı. Pearson korelasyon katsayıları, yöntem adaletinin bağlılığı ve performansı olumlu yönde etkilediğini, dağılım adaletinin ise bağlılığı, performansı ve psikolojik sağlığı olumlu yönde etkilediğini ortaya koydu. Moderasyonlu çoklu regresyon analizleri kurum kültürünün, adalet algısı ve sonuç değişkenleri arasındaki ilişkinin niteliğini etkilememekle beraber, hem adalet algısı ve hem de sonuç değişkenleriyle doğrudan ilişkilendiğini gösterdi. Paternalist kurum kültürlerinde yöntem adaletinin daha fazla, alış-verişe dayalı kurum kültüründe ise daha az yaşandığı bulundu. Ayrıca, paternalist kurum kültürlerinde çalışanların kurumsal bağlılığı, kriz sonrası performansındaki değişim ve psikolojik sağlığı olumlu yönde gelişme gösterirken, alış-verişe dayalı kültürlerin sonuç değişkenleriyle aralarındaki ilişkinin olumsuz olduğu bulundu. Bulguların kültürler-arası örgütsel davranış yazınına ve uygulamalara katkıları tartışılacaktır.

Nihal Mamatoğlu

Araştırmanın temel hedefi küçük ve kişi kaynaklı iş kazalarının Davranış Temelli İş Güvenliği Modeli uygulanarak azaltılmasıdır. Bu araştırmada, Arçelik PCİ Montaj Bantları uygulama alanı olarak seçilmiş, montaj bantlarında çalışan toplam 283 mavi yakalı erkek personel denek olarak kullanılmıştır. A) Ölçek ve Eğitim Geliştirme Amacına Yönelik Veri Toplama Araçları: a) Mülakat Formu, b) Beyin Fırtınası, c) İlk Anket, d) Gözlem; B) Uygulamada Kullanılan Veri Toplama Araçları: a) Matsuoka Kazaya Yatkınlık Testi, b) Riske Yatkınlık Ölçeği, c) Öncül Durumlar Ölçeği. Gözlem, mülakat, ilk anket ve beyin fırtınası seanslarında toplanan bilgiler kullanılarak Riske Yatkınlık Ölçeği ve Öncül Durumlar Ölçekleri, “Güvenli Davranış ve Kişisel Koruyucu Ekipman Eğitim içerikleri hazırlanmıştır. Söz konusu ölçekler için geçerlilik ve güvenirlik çalışmaları yapılmıştır. Eğitim uygulaması öncesinde deneklere Matsuoka Kazaya Yatkınlık Testi, Riske Yatkınlık ve Öncül Durumlar Ölçekleri uygulanmış, eğitimleri takip eden iki hafta sonrasında Riske Yatkınlık Ölçeği tekrar uygulanmıştır. Araştırma sonunda, Riske Yatkınlık Ölçeği test puanın, tekrar test puanından düşük olduğu görülmüştür. Yani, çalışanların “Güvenli Davranış” ve “Kişisel Koruyucu Ekipman” eğitimleri sonrası genel olarak güvenli davranışları artmıştır. Çalışanların iş güvenliği yatkınlıklarını ayırt etmeye yönelik Matsuoka Kazaya Yatkınlık Testi alt kriterlerinin (hız, daire şekillerindeki bozulma, şekilsel büyüklükte bozulma, daireler arası uzaklık, dikey eksenden sapma) eğitim düzeyi ve çalışılan banta bağlı olarak hem hız, hem nitelik boyutunda denekler arasında farklılık gösterdiği bulunmuştur. Örneğin eğitim düzeyi yüksek grup, eğitim düzeyi düşük gruba göre hız yönünden riske daha yatkındır. Çalışılan bant ve eğitim düzeyine bağlı olarak, Öncül Durumlar Ölçeği alt kriterine (iş başı ya da iş güvenliği eğitimlerine ait algı, genel eğilim, kişisel koruyucu ekipman temini ve kullanımı, kaza algısı, zaman/ sağlık durumu / iş yükü algısı, çevre ve ergonomi, ürün ve malzemeden kaynaklanan problemler) ilişkin algıların olumluluk durumunun değiştiği görülmüştür. Örneğin mini bantlarda çalışanların iş yerinden aldığı iş başı ve iş güvenliği eğitimlerinin yeterliliği ile ilgili algısı, büyük bantlarda çalışanlara göre daha olumsuzdur. Eğitim düzeyi yüksek olanlar, kişisel koruyucu ekipman temini ve kullanımı ile ilgili olarak, eğitim düzeyi düşük olanlara göre daha olumsuz tutumlara sahiptir. Öncül Durumlar Ölçeği, Matsuoka Riske Yatkınlık Ölçeği, yaş, çocuk sayısı, kıdem, çalışılan bant, gibi demografik değişkenlerin; Riske Yatkınlık Ölçeği, alt faktörlerini yordamada farklı katkıları olduğu görülmüştür. Örneğin, çalışanın iş yapma tarzını yordamada, kişisel koruyucu ekipman temini ve kullanımı, kişisel kaza algısı, çalışanın medeni durumunun katkıları olduğu görülmüştür. Araştırma sonunda, “Güvenli Davranış” ve “Kişisel Koruyucu Ekipman” eğitimleri sonrası, genel olarak çalışanların güvenli davranışlarının arttığı görülmüştür. Böylece, araştırmanın temel amacına ulaştığı, yapılan eğitimlerin, çalışanların risk davranışlarını güvenli davranış yönünde değiştirmeleri üzerinde etkili olduğunu söylemek mümkündür. Eğitimlerle güvenli davranışlar pekiştirilirken, kazalara ilişkin neden-sonuç ilişkileri de yeniden kurulmaya çalışılmıştır. Böylece çalışma boyunca, davranış değişikliğine neden olacak uygun pekiştirmeler sağlanarak, çalışanda bir iş güvenliği bilinci uyandırılmış, kazalar ve güvenli davranış konusunda bir farkındalık yaratılmıştır. Sadece araştırmada kullanılan Riske Yatkınlık ve Öncül Durumlar Ölçeklerini almak bile tek başına, çalışanlarda olası kaza öncülleri ve riskli davranışlar konusunda bir bilinçlenme yaratmış olabilir. Çalışanın kazaya yatkınlığı ve çeşitli öncül durumları değerlendirmesinde, mini ve büyük bantlardaki çalışan profillerinin etkisi görülmüştür. Büyük bantlar tecrübesi yüksek çalışanlardan oluşmaktadır, zor ve dikkat isteyen işler büyük bant çalışanlarına verilmektedir. Buna karşılık, sonradan kurulan mini bantlarda; eğitim düzeyi yüksek ve daha az tecrübeli çalışanlar bulunmaktadır. Bu profil elde edilen bulgularla birlikte yorumlandığında; çalışanın eğitim düzeyinin kazaya yatkınlık üzerinde etkili bir faktör olduğu, eğitim eksikliği durumunda tecrübenin önem kazandığı söylenebilir. Araştırmada kullanılan Matsuoka Psikomotor Testi, iş performansı ve güvenli çalışma açısından doğru eleman seçiminde yararlı, basit ve pratik bir araç olarak ortaya çıkmaktadır. Bu çalışma boyunca yönetim takımı ve ilgili bölüm beyaz yakalı çalışanlarından ABC analizleri, eğitimler, uygulama konusunda her aşamada destek alınmıştır. Yönetimin ve sorumlu beyaz yakalı çalışanların program içinde etkin çalışması, montaj bantları mavi yakalı çalışanlarının güvenli davranış motivasyonunu artırarak, işletme içinde iş güvenliği çalışmalarının entegrasyonuna hız katmıştır. Fabrika genelinde kazaya neden olabilecek sistem kaynaklı öncül durumlarla ilgili sunulan öneriler; mavi yakalı çalışanları yapılan çalışmalara motive etmek yanında, kazaya neden olabilecek işletme içindeki teknik konuların iyileştirilmesi yönünde ilgili birimlerin harekete geçirilmesine de yardımcı olmuştur. İş güvenliği literatüründe; iş güvenliği ile ilgili olarak uygulanan programdan önce ve sonra ele alınan değerlendirmelerin sistematik olmayışı çalışmaların kalitesini düşüren bir durumdur. Bu çalışmada kullanılan iki tür izleme ile; sistemin kalitesi ve devamlılığı sağlanmıştır. Ayrıca bu çalışma, endüstriyel ortamlarda yapılan iş güvenliği çalışmaları için mutlaka dışarıdan bir danışman desteği gerekmediğini, örgütün kendi kaynaklarını kullanarak başarıya ulaşabileceğini göstermiştir.

Gülendam Çakmak, Müge Aktan ve Yelda Yılmaz

Bilişsel harita kavramı; çevre psikolojisi alanında insanın yaşadığı çevreye ilişkin içsel imajını, zihinsel/bilişsel kurgusunu veya temsilini ifade etmektedir. Bir kentin bilişsel haritası, o kentin, hem kent sakinleri tarafından “anlaşılabilirlik”düzeyini yansıtmakta, hem de kentin hangi öğeleriyle algılandığını ve algılanan öğelerin nasıl örgütlendiğini anlamayı sağlamaktadır. Bu çalışmada, İzmir kentinde yaşayanların yaşadıkları kenti zihinlerinde nasıl temsil ettikleri ve bu temsili belirleyen temel sosyal, psikolojik ve çevresel faktörlerin belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaçla farklı sosyo-demografik özellikleri temsil eden dört faklı semtten seçilmiş (Balçova, Bornova, Alsancak, Hatay) 70 kişiye “kentin bilişsel haritaları” çizdirilmiş ve haritalar, zihinsel temsilleri belirleyen faktörler açısından değerlendirilmiştir. Bu araştırmanın verileri, 17 yıl önce İzmir’de aynı yöntemle gerçekleştirilmiş Göregenli’nin (1985) çalışmasının verileriyle karşılaştırılmıştır. Bu karşılaştırma yoluyla kentin değişen fiziksel-sosyal yapısının insanların zihinlerinde nasıl temsil edildiği değerlendirilmiştir. Araştırmanın bulguları çevre psikolojisi perspektifiyle ele alınmıştır. Elde edilen bulgular genel olarak bireylerin yaşadıkları kente ilişkin bilgi ve imajlarının kentin bir kopyası olmadığını göstermektedir. Kentsel alanlara ilişkin zihinsel imajlar yaş, eğitim, kentte yaşama süresi ve ulaşım biçimi gibi etkenler açısından farklılaşmaktadır. Çizim stillerini etkileyen değişkenler Göregenli’nin araştırmasındaki değişkenlerle aynıdır. Ancak geçen 17 yıl içersinde İzmir kentinin değişen fiziksel yapısı haritaların içeriğindeki öğeleri de değiştirmiştir (binalar, caddeler, eğlence merkezleri, metro). fiziksel çevrede eksilen öğeler haritalardan da eksilmiş, bu süre içinde yapılan yeni binalar, değişen yollar ve ulaşım araçları da haritalara aynen yansımıştır. Sonuçların evrene genellenebilirliğinin arttırılması için farklı semtlerden katılımcılara da ulaşılmalıdır.

Günümüzde, kaynakların kişiler arasında paylaşılması tüm toplumlarda yaşanan temel problemlerden biridir. Bireyler bir paylaşımın ya da dağıtımın hakça olup olmadığına karar verirken farklı adalet ilkeleri kullanmaktadırlar. Literatürde kullanılan 3 temel dağıtım ilkesi denklik (equity), eşitlik (equality) ve ihtiyaç ilkeleridir. Denklik ilkesine göre bireyler ödülden katkıları oranında pay almalıdırlar. Eşitlik ilkesine göre paylaşım eşit olmalıdır yani tüm bireyler yatırımlarından bağımsız olarak ödülden eşit pay almalıdır. İhtiyaç ilkesine göre ise bireyler ödülden ihtiyaçları oranında pay almalıdır. Ödül paylaşımında bu ilkelerden hangisinin kullanılacağı bireyler arasındaki ilişkinin türü ile bağlantılıdır. Buna göre kişisel olmayan ya da iş yönelimli bir ilişkide (iş ortaklığı gibi) denklik ilkesi, grubun ilişkilerinin önemli olduğu ve değişik uygulamaların çatışma yaratacağı durumlarda (arkadaş grubu gibi) eşitlikçilik ilkesi, çok yakın ilişkilerde (aile ilişkileri gibi) ise ihtiyaç ilkesi kullanılmaktadır. Bu araştırmanın amacı ihtiyaç ve denklik ilkelerinin çatıştığı durumlarda hangi bölüşüm ya da paylaşım ilkelerinin tercih edildiği ve kullanılan bu ilkelerin ilişkinin türüne bağlı olarak değişip değişmediğini araştırmaktır. Araştırmaya Mersin Üniversitesi'nde okumakta olan 292 kız 285 erkek olmak üzere toplam 577 öğrenci gönüllü olarak katılmıştır. Araştırmada veri toplama aracı olarak iki senaryo kullanılmıştır. Senaryolarda birlikte yaptıkları bir işin karşılığı olarak aldıkları parayı paylaşacak olan üç kişi betimlenmiştir. Birinci senaryoda bu kişilerin birbirlerini daha önce tanımadıkları ifade edilirken ikinci öyküde bu kişilerin kardeş oldukları belirtilmiştir. Senaryolarda betimlenen kişilerin performans ve ihtiyaçları farklıdır. Bu kişilerden birinin performansı diğerlerinden daha yüksek iken bir başkasının ihtiyacı diğerlerinden daha yüksektir. Performans ve ihtiyaç bilgileri aynı senaryo içinde değişimlenerek tekrarlı ölçüm alınmıştır. Senaryoları okuduktan sonunda deneklerden 100 milyon lirayı bu üç kişi arasında paylaştırmaları istenmiştir. Senaryolarda betimlenen kişilerin cinsiyetlerinin deneklerin cinsiyeti ile aynı olması için kız öğrencilere verilen senaryolarda kız isimleri erkek öğrencilere verilenlerde ise erkek isimleri kullanılmıştır. Bireyler arasındaki ilişki türünün, bireyin performansının ve ihtiyacının alacağı ödül miktarına olan etkisini incelemek amacıyla verilere 2 (Cinsiyet) x 2 (ilişki türü; tanımıyor-kardeş) x 3 (ihtiyaç ve performans bilgisi-yüksek performans/düşük ihtiyaç, düşük performans/düşük ihtiyaç, düşük performans/yüksek ihtiyaç) son faktörde tekrar ölçümlü varyans analizi uygulanmıştır. Varyans analizi sonuçları ilişki türü x ihtiyaç/performans bilgisi ortak etkisinin anlamlı düzeyde olduğunu göstermiştir F(2,1146)=23.40, p<.001). Bu ortak etkinin hangi gruplar arasında fark yarattığını saptamak amacı ile ortalamalar Scheffe Testi ile karşılaştırılmıştır. Yapılan karşılaştırmalar tanımama koşulunda gerek performansı yüksek ihtiyacı düşük kişiye (M=40.43) gerekse performansı düşük ihtiyacı yüksek kişiye (M=34.83) hem performansı hem de ihtiyacı düşük olan kişiye (M= 24.71) oranla anlamlı bir biçimde daha fazla para verildiğini göstermiştir (S=4.80, p<.01). Aynı anlamlı fark kardeş koşulu için de bulunmuştur. Öğrenciler hem performansı yüksek olan kişiye (M=35.34) hem de ihtiyacı yüksek olan kişiye (M=41.36) performansı ve ihtiyacı düşük olan kişiden (M=23.26) anlamlı bir biçimde daha fazla para vermişlerdir (S=4.80, p<.01). Scheffe Testinin sonuçları performansı yüksek ihtiyacı düşük olan uyarıcı kişiye tanımama koşulunda (M=40.43) kardeş olma koşuluna (M=35.34) oranla anlamlı bir biçimde daha fazla para verildiğini gösterirken, performansı düşük ihtiyacı yüksek olan uyarıcı kişiye kardeş koşulunda (M=41.36) tanımama koşuluna (M=34.83) oranla anlamlı bir biçimde daha fazla para verildiğini göstermiştir (S=4.80, p<.01). Kardeş koşulunda performansı düşük ve ihtiyacı yüksek olan uyarıcı kişiye, performansı yüksek ve ihtiyacı düşük olan kişiye oranla anlamlı bir biçimde daha fazla para verildiği bulunmuştur (S=4.80, p<.01. Ortalamalar sırasıyla M=41.36 ve M=35.34). Tanımama koşulunda ise performansı yüksek ihtiyacı düşük olan uyarıcı kişiye, performansı düşük ihtiyacı yüksek olan kişiye oranla anlamlı bir biçimde daha fazla para verildiği bulunmuştur (S=4.80, p<.01. Ortalamalar sırasıyla M=40.43 ve M=34.83). Bulgular, gerek kardeş gerekse tanımama koşullarında hem performansı yüksek olan kişiye hem de ihtiyacı yüksek olan kişiye ihtiyacı da performansı da düşük olan kişiye oranla ödülden daha fazla pay verildiğini göstermiştir. Ayrıca, kardeş koşulunda ihtiyacı yüksek olan kişiye, tanımama koşulunda ise performansı yüksek olan kişiye ödülden daha çok pay verildiği bulunmuştur. Bu bulgular, gerek kardeş gerekse tanımama koşullarında hem denklik hem de ihtiyaç ilkelerinin kullanıldığını ancak kardeş koşulunda ihtiyaca daha çok ağırlık verilirken tanımama koşulunda performansa daha çok ağırlık verildiğini göstermektedir.

A. Sertan Bozkurt ve Orhan Aydın

Son yıllarda yapılan kültürlerarası çalışmalar davranışların ortamsal koşullardan çok aktörlerin kişisel özellikleriyle açıklanması eğilimi olarak tanımlanan “temel yükleme hatası”nın uzun yıllardan beri düşünüldüğü gibi evrensel bir olgu değil, bireyci kültüre özgü bir yanlılık olabileceği olasılığını gündeme getirmekte, ancak yeterli bilgi birikiminin olmaması bu konuda kesin bir yargıya varılmasını güçleştirmektedir. Bu araştırma konuya ilişkin bilgi birikimine katkıda bulunmak amacıyla yürütülmüştür. İmamoğlu (1987,1998) ve Kağıtçıbaşı’nın (1996) ülkemizin gelişmiş metropol bölgelerinde yaşayan eğitim düzeyi yüksek ailelerde bireyci ve toplulukçu kültürlerin bazı özelliklerini harmanlayan bir kültürel yapının hüküm sürdüğü, ancak eğitim düzeyi düşük ailelerde geleneksel toplulukçu değerlerin muhafaza edildiği yolundaki görüşlerinden hareketle, bu iki tip ailede yetişen çocukların aynı toplumda yaşayan farklı alt kültürlerin temsilcileri olarak kabul edilebilecekleri varsayılmıştır. Dolayısıyla, bu iki farklı alt kültürde yetişen çocukların davranış nedenlerine ilişkin açıklamalarında gözlenebilecek olası farklılıklar, bireyci ve toplulukçu kültürlerde yapılan araştırmaların sonuçları ile birlikte değerlendirilerek, temel yükleme hatasının kültüre bağlı bir olgu olup olmadığı konusunda bir sonuca varılabileceği düşünülmüştür. Araştırma 7, 12, 15 ve 19 yaşlarında, yarısının ana-babası ilkokul, yarısının üniversite mezunu olan 96 denekle yürütülmüştür. Veri toplama amacıyla yarı yapılandırılmış bir görüşme tekniğinden yararlanılmıştır. Görüşmede deneklerden tanıdıkları bir kişi tarafından sergilenen bir olumlu bir de olumsuz davranışı hatırlamaları ve bu davranışların niçin yapılmış olabileceğini açıklamaları istenmiştir. Teybe kaydedilen açıklamalar deşifre metinler haline getirilerek içerik analizine tabi tutulmuş ve her deneğin olumlu ve olumsuz davranışa ilişkin açıklamasında kullandığı içsel(kişisel) ve dışsal (ortamsal) nedenlerin oranları saptanmıştır. Deneklerin davranışlara ilişkin açıklamalarında kullandıkları neden türlerinin ana-babalarının eğitim düzeyine bağlı olarak değişip değişmediğini belirlemek amacıyla verilere olumlu ve olumsuz davranışlar için ayrı ayrı olmak üzere 4 (yaş) x 2 (ana-baba eğitimi) x 2 (neden türü) faktörlü, son faktörde tekrar ölçümlü varyans analizi uygulanmıştır. Elde edilen bulgular genel olarak davranışlara ilişkin açıklamalarda kullanılan içsel nedenlerin oranının yaşla birlikte arttığını ve ana-babaları üniversite mezunu olan deneklerin, ana-babaları ilkokul mezunu olan deneklere göre hem olumlu hem de olumsuz davranışları açıklarken içsel nedenlere daha fazla ağırlık verdiklerini ortaya koymuştur. Bu bulgular davranışlara ilişkin nedensel açıklamalarda dışsal nedenlerin kullanılmasından içsel nedenlerin kullanılmasına doğru giden gelişimsel bir eğilimin bulunduğu, ancak içsel nedenlerin kullanılma derecesinin kültürden etkilendiği biçiminde yorumlanmıştır.

Sevda Bulduk, Çiğdem Taş, Ayhan Ece, Özgür Duran Yurtsever, Ülkü Şahika Çelebican ve Emel Tüylüoğlu

Bir dizi çözümsüz veya kontrol edilemeyen probleme maruz kalmak motivasyonel ve bilişsel yetersizlikle sonuçlanır. Bu yetersizlik öğrenilmiş çaresizlik olarak adlandırılır. Bu araştırmada çözümsüz problemlere maruz kalma neticesinde geliştiği saptanan motivasyonel ve bilişsel yetersizliğin, yaratıcılığın temeli olduğu kabul edilen ıraksak (divergent) düşünme performansı üzerindeki etkileri araştırılmıştır. Araştırmanın beklentisi, çözümsüz şartlara maruz kalmanın, çözümlü şartlara oranla ıraksak düşünme performansını azaltacağı yönündedir. Araştırmanın örneklem grubu İ.Ü. Psikoloji bölümü birinci sınıfında öğrenim gören 35 kız, 3 erkek olmak üzere toplam 38 öğrenciden oluşmuştur. Katılımcılar klasik çaresizlik modeline özgü üçlü deneysel desen doğrultusunda seçkisiz yolla deney ve kontrol gruplarına atanmıştır. Çaresizlik, kaçma ve kontrol grupları araştırmanın deney ve kontrol gruplarını oluşturmuştur. Çaresizlik ve kaçma grubu 12 kız, 1 erkek olmak üzere toplam 13 katılımcıdan, kontrol grubu 12 kız katılımcıdan oluşmuştur. Araştırma çaresizlik eğitimi ve test aşamalarını içermiştir. Eğitim aşamasında katılımcının dahil olduğu gruba göre, diğer bütün özellikler açısından birbirinin aynı, ancak çözümlü veya çözümsüz olma açısından farklı, toplam altı tane “çizgi labirentinde çıkışı bulma görevi verilmiş. Çaresizlik grubunu oluşturan 13 katılımcıya, altı tane çözümsüz labirent, kaçma grubunu oluşturan 13 katılımcıya ise altı tane çözümlü labirent görevi verilmiştir. Kontrol grubuna herhangi bir ön uygulama yapılmamıştır. Eğitim aşamasından hemen sonra yer alan test aşamasında, katılımcıların yaratıcı ürün vermenin temelinde yattığı iddia edilen ıraksak düşünme performansları ölçülmüştür. Iraksak düşünme performansı “Daire Çizimi Testi” uygulamasıyla değerlendirilmiştir. Araştırmanın eğitim aşaması her bir labirent için bir dakika olmak üzere toplam altı dakikada tamamlanmıştır. Test aşamasında verilen daire çizimi testi uygulaması ise sekiz dakikalık bir süreyi kapsamıştır. Katılımcıların Daire Çizime Testi performansları Torrance’ın yaratıcı düşünme ölçütlerine göre analiz edilmiştir. Yaratıcılığın temelinde yer alan ıraksak düşünme, verilen tepki miktarını ifade eden akıcılık; verilen tepkilerin farklı kategorilerde yer alıp almadığını ifade eden esneklik; her bir tepkinin içeriğinin gözetilmesini ifade eden ayrıntı; tepkilerin grup içinde az rastlanma özelliğini ifade eden orijinallik kategorilerine göre değerlendirilmektedir. Araştırmada katılımcıların verdiği tepkiler/ ürünler yukarıda bahsedilen kategoriler çerçevesinde, içerikleri analiz edilerek değerlendirilmiştir. Değerlendirme neticesinde elde edilen sayısal değerler, z puanları hesaplanarak transforme puanlara dönüştürülmüştür. Katılımcıların her bir kategoride elde ettikleri transforme puanların toplanmasıyla oluşturulan ıraksak düşünme puanına uygulanan tek yönlü Varyans Analizi (One-way ANOVA) deney ve kontrol grupları arasında anlamlı bir fark olduğuna işaret etmiştir [F(2,35)=4,74; p<.05]. Tukey-B analizi farkın kontrol grubu ve çözümsüz grubun ıraksak düşünme testinde elde ettikleri puan ortalamaları arasında olduğunu göstermiştir. Katılımcıların ,akıcılık, esneklik, ayrıntı, orijinallik kategorilerinde elde ettikleri transforme puanlar da ayrıca analiz edildiğinde grupların ortalama puanları arasında aynı yönde farklılaşma olduğu gözlenmiş, ancak sadece orijinallik puanları arasında anlamlı bir fark oluştuğu saptanmıştır [F(2,35)=5,60; p<.008].

Sergül Oğur ve Sevim Cesur

Bu çalışmanın amacı, evli çiftlerde eşlerin sahip olduğu değerlerin çift uyumunu nasıl etkilediğini araştırmaktır. Eş seçmede iki ilkenin etkili olduğu bilinmektedir: benzerlik ilkesi ve bütünleme ilkesi. Benzerlik ilkesi doğrultusunda, benzer değerlere sahip olan çiftlerin aile işlevleri bakımından daha sağlıklı olması beklenebilir. Boylamsal bir projenin parçası olarak yürütülen bu çalışmada, katılımcılar grubunu oluşturan 52 evli çiftten, annenin hamileliğinin son 2 ayında elde edilen veriler kullanılmıştır. Eşlerin evlilik yılı ortalaması 4,32, yaş ortalamaları 31, 54’tür (anne yaş ortalaması 29,83, baba yaş ortalaması 33,29). Eşler orta ve üstü ekonomik düzeyden seçilmişlerdir. Eşlerin eğitim düzey yüzdeleri şöyledir: %62,6 üniversite ve üstü , %28,8 lise mezunu, %8,6 ortaokul mezunu. Çalışmada, Demografik Bilgiler Formu, Aile Değerlendirme Ölçeği ( ADÖ ) ve Değerler Ölçeği kullanılmıştır. ADÖ: Epstein, Bolwin ve Bishop tarafından geliştirilmiş olan bu ölçek, “Aile Değerlendirme Ölçeği (ADÖ) adıyla Bulut tarafından (1990) Türkçeye uyarlanmıştır. Toplam 60 madde ve 7 alt testen; ( problem, iletişim, roller, duygusal tepki verebilme, gereken ilgiyi gösterme, davranış kontrolü, genel fonksiyonlar) oluşan bu ölçek, 12 yaş ve üstündeki tüm aile fertlerince ister bireysel isterse grup şeklinde uygulanabilmektedir. Testin amacı, ailenin işlevlerini ve yapısını sağlıklı ya da sağlıksız olarak belirlemektir. Her madde için en uygun seçeneği 1’ den 4’ e kadar puanlamak gerekmektedir. ‘1’ puan sağlıklı ‘4’ puan sağlıksızı göstermektedir, diğer bir ifadeyle, yüksek puan o işlev için sağlıksızlığın arttığını göstermektedir. Değerler Ölçeği: Katılımcıların sahip oldukları değerleri belirlemek amacıyla üç sosyal psikoloji uzmanı tarafından Türkçeye çevrilen Schwartz Değer Listesinin kısa formu kullanılmıştır (Kuşdil ve Kağıtçıbaşı, 2000). Kısa form, kültürlerarası çalışmalarda anlam benzerliği düşük olan değer maddelerinin çıkartılmasıyla geriye kalan 45 maddeden oluşur. Bunlara “Kadında namus”, “Laiklik”, “Erkeğin üstünlüğü” ve “Misafirperver olmak” gibi dört yerel (kültürel) değer eklenmiştir. Listedeki değerler on değer tipi ve dört ana değer grubunu oluşturan değer maddelerinden oluşmaktadır. Dört ana değer grubu şunlardır: Özaşkınlık, Muhafazacı Yaklaşım, Yeniliğe Açıklık, Özgenişletim. On değer tipiyse şunlardır: Evrenselcilik, İyilikseverlik, Geleneksellik, Uyma, Güvenlik, Güç, Başarı, Hazcılık, Uyarılım, Özyönelim. Katılımcılar, değerleri ve yanlarında parantez içinde verilmiş olan açıklamaları okuduktan sonra her birini, kendi hayatlarını yönlendiren bir ilke olmaları açısından taşıdıkları öneme göre -1 (ilkelerime ters düşer) ile 7 (en üst düzeyde önemlidir) arasında değişen bir ölçek üzerinde değerlendirmektedir. Uygulama, annelerin hamileliklerinin son iki ayında bireysel uygulamalar şeklinde gerçekleştirilmiştir. Her bir eş için ADÖ ve Değerler alttest puanları hesaplanmıştır. Yapılan tek yönlü varyans analizinde, eşler arasında ADÖ ve Değerlerin alt test puanlarında anlamlı bir farklılaşma görülmemiştir. ADÖ ve Değerler için eşlerin aldıkları puanlar arasındaki farklar hesaplanarak, bu fark puanları arasında Pearson korelasyon analizi yapılmıştır. Değerlerin Uyarılım boyutundaki fark puanı ile ADÖ’nün Problem Çözme ve Duygusal Tepki Verebilme boyutlarındaki fark puanı arasında, Değerlerin Özyönelim boyutundaki fark puanı ile ADÖ’nün Roller ve Genel Fonksiyonlar altestinin fark puanı arasında, Değerlerin Güven boyutundaki fark puanı ile ADÖ'’ün Duygusal Tepki Verebilme boyutundaki fark puanı arasında pozitif korelasyon bulunmuştur.

Özgün Kızıldağ, Gül Şendil ve Sevim Cesur

Bu çalışma, bir yıldır devam eden “Doğumlarından İtibaren 15 Ay Boyunca, Çocukların Genel Gelişimlerinin İncelenmesi: Boylamsal Bir Çalışma” isimli projeye katılan, hamileliğinin son dönemindeki ( 8. Veya 9. Ayında olan) 60 kadın ve eşiyle yapılmıştır. Çalışmanın amacı, çiftlerin kişilik özelliklerinin, çocuk yetiştirme tutmlarının tespit edilmesi, aile bireyleri arasındaki ilişkinin işlevsel yönden değerlendirilmesi ve bu değişkenler arasındaki ilişkinin incelenmesidir. Çalışmaya katılan çiftler, İstanbul’ da yaşayan, hamileliğinin son döneminde olan 60 kadın ve eşinden oluşmaktadır. Seçim kriterleri, çalışmaya katılmaya istekli olmak, bir arada yaşıyor olmak, en az orta okulu bitirmiş ve orta/yüksek gelir düzeyine sahip olmaktır. Bu çalışmada değerlendirmeye alınan anket ve testler, Demografik Bilgiler Formu, Neo-5 Faktörlü Kişilik Envanteri, Aile Hayatı Ve Çocuk Yetiştirme Tutumu Ölçeği (PARI), Aile Değerlendirme Ölçeği ( ADÖ )’nden oluşmaktadır. Demografik Bilgi Formu, araştırmacılar tarafından hazırlanmış olan açık uçlu veya çoktan seçmeli sorulardan oluşmaktadır. NEO-5 Faktörlü Kişilik Envanteri, kişilik özelliklerini değerlendirmek için, Costa ve McCrae (1991) tarafından geliştirilmiş ve Türk popülasyonunda kullanılmak üzere Sunar (1996) tarafından standardize edilmiştir. Bu envanter, Nörotisizm, Dışadönüklük, Deneyime Açıklık, Uzlaşılabilirlik ve Sorumluluk gibi kişiliğin beş boyutunu ölçmektedir. Envanter, likert tipi değerlendirme içeren 60 sorudan oluşmaktadır. Aile Hayatı Ve Çocuk Yetiştirme Tutumu Ölçeği (PARI), anne-babaların çocuk yetiştirme tutumlarını ölçmektedir. Schaefer ve Bell tarafından geliştirilmiş olan bu test, Le Compte ve Le Compte (1978) tarafından Türkçeye uyarlanmıştır. Test, 60 madde ve 5 alttestten [aşırı annelik, demokratik tutum ve eşitlik tanıma, ev kadınlığı rolünü reddetme, geçimsizlik, sıkı disiplin] oluşmaktadır. Aile Değerlendirme Ölçeği (ADÖ), ailenin işlevlerini ve yapısını sağlıklı ya da sağlıksız olarak belirlemeyi hedeflemektedir. Bu test, Epstein, Boldwin ve Bishop tarafından geliştirilmiş ve Bulut tarafından (1990) Türkçeye uyarlanmıştır. Test, toplam 60 madde ve 7 alttesten (problem çözme, iletişim, roller, duygusal tepki verebilme, gereken ilgiyi gösterme, davranış kontrolü, genel fonksiyonlar) oluşmaktadır. ADÖ, PARI ve NEO 5 Faktörlü Kişilik Envanteri için alt test puanları belirlenmiş ve bu puanlar arasında Pearson Korelasyon katsayısı hesaplanmıştır. NEO 5’in Deneyime Açıklık boyutuyla PARI’nin Aşırı Kontrol ve Baskı Disiplin boyutları arasında negatif korelasyon bulunmuştur. NEO 5’in Dışa Dönüklük boyutuyla ADÖ’nün İletişim boyutu arasında ve NEO 5’in Deneyime Açıklık boyutuyla ADÖ’nün İletişim boyutu arasında, NEO 5’in Dışadönüklük boyutuyla ADÖ’nün Duygusal Tepki Verebilme, Davranış Kontrolü boyutları ve Genel Fonksiyonlar puanı arasında, NEO 5 Sorumluluk ve ADÖ Genel Fonksiyonlar puanı arasında negatif korelasyon, NEO5’in Nörotisizm boyutuyla ADÖ’nün Roller boyutu arasında pozitif korelasyon bulunmuştur. ADÖ’nün Davranış Kontrolü ile PARI’nin Aşırı Kontrol ve Baskı Disiplin boyutları arasında pozitif korelasyon bulunmuştur. Eşler arasında NEO 5’in alt boyutları açısından tek yönlü varyans analiziyle fark olup olmadığını bakılmıştır. Kadınlar, eşlerine oranla NEO5’in Nörotisizm, Uzlaşabilirlik ve Sorumluluk alt boyutlarında anlamlı derecede yüksek puanlar almışlardır.

Son elli yıldır, insan davranışlarının ve bireylere özgü sorunların anlaşılmasında ve değiştirilmesinde tek bir bireye değil, bireyin içinde bulunduğu sisteme odaklanma giderek daha fazla önem kazanmış ve aile sistemini anlamaya ve açıklamaya yönelik çeşitli kuramlar ileri sürülmüştür. Minuchin'in (1974) Aile Sistemler Kurama dayalı Yapısal Kuramı da bunlardan biridir. Yapısal Kuram aile ilişkilerinin anlaşılması ve değerlendirilmesinde bütünlük, güç, sınırlar ve aile üyeleri arasındaki ittifaklar gibi kavramları gündeme getirmiştir. Hem batıda hem ülkemizde aile konusunda yapılan çeşitli araştırmaların sayısı giderek artmakla birlikte, Yapısal Kuram’da ileri sürülen bazı kavramların deneysel olarak test edilmesinde çeşitli sorunlar vardır (Eryüksel, 1996). Bütünlük, hiyerarşi, alt-sistemler gibi çeşitli kavramların ölçülebilmesi için testler, görüşme ve gözlem yöntemleri geliştirilmekte ve her yöntem kendi içinde çeşitli sınırlılıklar taşımaktadır. Bu tür sınırlılıklara bir çözüm getirmek için, 1980’li yıllardan bu güne dek T.M. Gehring (1986) aile yapısını değerlendirmek üzere çalışmalarını sürdürmüş ve Aile Sistem Testi’ni (Family System Test-FAST) geliştirmiştir. FAST, üç boyutlu, figür-yerleştirmeye dayalı, göreceli olarak kültür etkilerinden bağımsız bir değerlendirme aracıdır. FAST, Yapısal Aile Terapisi ve Gelişim Kuramına dayalı bir değerlendirme aracıdır. FAST, Yakınlık, Hiyerarşi, Esneklik, Kuşaklar-arası Sınırlar gibi yapılar hakkında hem niteliksel hem niceliksel ölçümler almaya olanak tanımaktadır. FAST ayrıca, tüm aile sistemini, ana-baba, ebeveyn-çocuk ve kardeşler alt-sistemini değerlendirmek mümkündür. Bildiride, FAST’in kültürümüzde, 7-14 yaşları arasındaki çocuk ve ergenlere uygulanmasıyla elde edilen güvenirlik ve geçerlik sonuçları sunularak, tartışılacaktır.

Zehra Yaşın Dökmen ve Özlem Tokgöz

Bu araştırmanın amaçlarından biri, evlilik doyumu ve eşle algılanan benzerlik üzerinde cinsiyet, eğitim düzeyi ve cinsiyet rolünün rollerini belirlemektir. Diğer amaç ise, evlilik doyumuna cinsiyet, eğitim, eşle algılanan benzerlik, kadınsılık ve erkeksilik puanları, yaş, evlilik süresi, çocuk sayısı değişkenlerinin ve eşle algılanan benzerliğe cinsiyet, eğitim, evlilik doyumu, kadınsılık ve erkeksilik puanları, yaş, evlilik süresi, çocuk sayısı değişkenlerinin katkılarını belirlemektir. Bu amaçlarla, yarısı lise mezunu yarısı üniversite mezunu olmak üzere 100 kadın ve 100 erkek katılımcı ile çalışılmıştır. Katılımcıların yaşları 20-57 arasında değişmektedir ve yaş ortalaması 35.90'dur (s=7.27). Katılımcıların evlilik süreleri ise 1-35 yıl arasında değişmektedir ve evlilik süresi ortalaması 11.40'dır (s=7.48). Katılımcıların çocuklarının sayısı 0-5 arasında değişmektedir ve çocuk sayısı ortalaması 1.39'dur (s=0,96). Veri toplama araçları olarak bir kişisel bilgi formunun yanısıra Evlilik Doyumu Ölçeği, Eşle Algılanan Benzerlik Ölçeği ve Bem Cinsiyet Rolü Envanteri kullanılmıştır. Verilerin analizi için, evlilik doyumu ve eşle algılanan benzerlik açin ayrı ayrı olmak üzere 2 (cinsiyet: kadın-erkek) X 2 (eğitim: lise-üniversite) X 4 (cinsiyet rolü: maskülen- feminen-androjen-belirsiz) faktörlü varyans analizi yapılmıştır. Hem evlilik doyumu için hem de eşle algılanan benzerlik algısı için evlilik değişkeninin temel etkisi anlamlı bulunmuştur. Üniversite mezunlarının evlilik doyumları ve eşleriyle algıladıkları benzerlik lise mezunlarından yüksektir. Evlilik doyumu ve eşle algılanan benzerlik için cinsiyetin ve cinsiyet rolünün temel etkileri ile cinsiyet, eğitim, cinsiyet rolü değişkenlerinin ortak etkileri anlamlı bulunmamıştır. Verilerin analizi için ayrıca iki ayrı aşamalı regresyon analizi yapılmıştır. Evlilik doyumu için yapılan çoklu regresyon analizi sonucunda, cinsiyet, eğitim, eşle algılanan benzerlik, kadınsılık ve erkeksilik puanları, yaş, evlilik süresi, çocuk sayısı değişkenlerinin evlilik doyumundaki değişimin toplam % 39'unu açıkladıkları ve bu değişkenlerden özellikle eşle algılanan benzerlik (% 35), eğitim (% 3) ve çocuk sayısının (% 1) katkılarının anlamlı olduğu belirlenmiştir. Eşle algılanan benzerlik için yapılan çoklu regresyon analizi sonucunda ise, cinsiyet, eğitim, evlilik doyumu, kadınsılık ve erkeksilik puanları, yaş, evlilik süresi, çocuk sayısı değişkenlerinin eşle algılanan benzerlikteki değişimin toplam % 37'sini açıkladıkları ve bu değişkenlerden de sadece evlilik doyumunun katkısının anlamlı olduğu bulunmuştur.

Melek Göregenli, Mert Teközel ve Gülgün Meşe

Bu araştırmanın amacı, 11 Eylül sonrasında terör, güvenlik-özgürlük ikilemi, savaş, Türkiye’nin konumu ve 11 Eylül sonrası “dünya tasarımları” na ilişkin, insanların, tutum değerlendirme ve tercihlerinin sosyal-psikolojik bir yaklaşımla değerlendirilmesidir. Araştırma, İzmir'de 775 kişiyle yüz yüze görüşme yoluyla gerçekleştirilmiştir. Araştırmada kullanılan soru formu, kamuoyunda 11 Eylül'den sonraki tartışmalarda ortaya çıkan farklı görüşler ve sorun alanları çerçevesinde araştırmacılar tarafından hazırlanmıştır. Araştırmada elde edilen veriler, SPSS İstatistik Programı kullanılarak çözümlenmiştir. Araştırmada kullanılan soru formunun (Teröre Yönelik Tutumlar Ölçeği) güvenirlik değeri Alpha= .88 olarak bulunmuştur. Araştırmaya katılan kişilerin % 54.9'u kadın, 45.1'i erkektir. Soru formunun anlaşılabilirliğinin sağlanması açısından eğitim düzeyi göreceli olarak yüksek bir grupla çalışılmıştır. Örneklemin çoğunluğunu lise ve üniversite mezunları oluşturmaktadır ( % 88 ), % 12'lik bir grup ise ilk ve ortaokul mezunudur. Yaş açısından grup, 18-79 yaşları arasında normal dağılım göstermektedir. Terörün bir sosyal olgu olarak nasıl açıklandığı konusundaki düşüncelerin öğrenilmeye çalışıldığı ölçeğe veriler tepkiler faktör analiziyle değerlendirildiğinde iki uçlu bir yapı açıkça görülmektedir: Terörün, kendiliğinde var olan, her durumda var olacak olan ve terörle mücadele için gerektiğinde her türlü özgürlüğün kısıtlanabileceği, insan hakları savunuculuğunun teröre gizil olarak da olsa destek vermek olduğu yönündeki görüşler ve bunun bütünüyle karşıtı olarak terörün, dünyadaki bugüne ait eşitsizlik, adaletsizlik, yoksulluk ve kısıtlanmışlıkların yani toplumsal koşulların bir sonucu olduğunu ve özgürlüklerin kısıtlanmasıyla değil, dünyanın değişmesiyle terörün ortadan kaldırılabileceğini savunan görüşler. Tutum ölçeğine verilen tepkiler bu yöndeki iki uçta bütünüyle kutuplaşmakta ve bu iki uç, siyasi görüşler, terörden sorumlu ülkeler ve savaşa karşı tutumlar konusundaki görüşlerle anlamlı farklılaşma göstermektedir . Araştırmadan elde edilen bulgular, bir yandan, güncel politik bir olguyla ilgili olarak kamuoyunun görüşlerinin belirlendiği bir kamuoyu araştırması olması bakımından, diğer yandan da, “terör – güvenlik” ikileminde ele alınabilecek bir teorik çerçevede, sosyal psikolojik bir yaklaşımla tartışılmıştır.

Zehra Yaşın Dökmen

Çeşitli yerlerde (pazarlarda, kermeslerde, belediye tarafından belirlenen yerlerde), çoğunluğu kendi diktiği, ördüğü, pişirdiği ürününü, el emeğini satan kadınlarla karşılaşılmaktadır. Bu kadınların çeşitli özelliklerinin belirlenmesi ve ev hanımı olan ve maaşlı bir işte çalışan kadınlarla ruh sağlığı, kontrol odağı inancı ve cinsiyet rolü bakımından karşılaştırılması bu araştırmanın amacını oluşturmaktadır. Bu amaçla toplam 255 kadınla çalışılmıştır. Bu kadınların % 32'sini pazarlarda ürününü satan kadınlar, % 33'ünü ev hanımları ve % 35'ini maaşlı bir işte çalışan kadınlar oluşturmaktadır. Yaşları 21 - 72 arasında değişen, yaş ortalaması 37.78 (s = 10.12) olan bu kadınların % 77 'si evlidir (diğerleri bekar ya da duldur) ve % 85'inin en az bir çocuğu vardır. Bu kadınlara pazar, iş yeri ve ev gibi ortamlarda, bir kişisel bilgi formunun yanısıra Kısa Semptom Envanteri, Rotter İç - Dış Kontrol Odağı Ölçeği ve Bem Cinsiyet Rolü Envanteri uygulanmıştır. Veriler üzerinde yapılan t testi sonucunda, Kısa Semptom Envanteri ile elde edilen bazı puanlar (somatizasyon, obsesif-kompulsif, paranoya, kişisel duyarlık, psikotizm, ek, semptom, rahatsızlık, belirti) bakımından ve kontrol odağı inancı bakımından üç grup kadın arasında anlamlı (p<.05) farklılıklar olduğu belirlenmiştir. Çoğunlukla, pazarda satış yapan kadınların ruh sağlığının çeşitli yönleri bakımından daha olumsuz durumda oldukları bulunmuştur. Ayrıca, pazarda ürününü satan kadınların ev hanımlarına kıyasla daha çok iç kontrol odağı inancı geliştirmiş oldukları da bulunmuştur. Kısa Semptom Envanteri'nden ve Kontrol Odağı İnancı Ölçeği'nden elde edilen puanlara, çalışma durumu (pazarda ürün satıyor olma - olmama, ev hanımı olma - olmama, maaşlı bir işte çalışıyor olma - olmama), yaş, evli olup - olmama ile kontrol odağı, kadınsılık ve erkekesilik puanlarının katkılarını belirlemek için çoklu regresyon analizi yapılmıştır. Bu değişkenlerin Kısa Semptom Envanteri puanlarının % 3 - % 21'ini (p<.05) açıkladıkları; kontrol odağı inancı puanını ise ancak % 4'ünü (p<.05)açıklayabildikleri belirlenmiştir. Kontrol odağı inancı puanlarının medyanına göre belirlenen kontrol odağı inancı düşük ve yüksek iki grup, Kısa Semptom Envanteri puanları bakımından karşılaştırılmış ve somatisazyon, obsesif - kompulsif, kişisel duyarlılık, depresyon, anksiyete, hostilite, rahatsızlık ve belirti puanları bakımından farlı oldukları (p<.05) bulunmuştur. Üç grup kadının, Bem Cinsiyet Rolü Envanteri kadınsılık puanı bakımından karşılaştırılması sonucunda, kabul edilebilir anlamlılık düzeyine çok yakın (p<.057) bir düzeyde farklılık gösterdikleri belirlenmiştir. Bem Cinsiyet Rolü Envanteri'ne göre, kadınların % 34.1'ini androjenler, % 6.5'ini erkeksiler, % 41.1'ini kadınsılar, % 18.3'ünü de farklılaşmamış cinsiyet rollerine sahip kadınlar oluşturmaktadır. Dört cinsiyet rolünün üç gruba dağılımına bakıldığında da, pazarda ürününü satan kadınların % 41.1'ini androjenlerin, ev hanımlarının % 47.6'sını kadınsıların ve maaşlı çalışan kadınların da % 41.6'sını kadınsıların oluşturduğu bulunmuştur. Sonuçlara göre, kadınların çalışma durumlarının ruh sağlıkları ve kontrol adağı inançlarıyla ilişkili olduğu ve ev hanımı olmayan ama maaşlı bir işte de çalışmayan, el emeği ürünlerini pazarlayan kadınların diğer kadınlardan bazı bakımlardan farklı oldukları söylenebilir. Bu sonuçların ekonomik koşullarla ilişkilerinin kurulması mümkündür. Genelde tüm kadınların ve özelde de pazarda ürününü satan kadınların ruh sağlıklarının korunması ve gereken yardımların yapılması açısından çeşitli özellikleriyle ele alınmaları ve daha çok araştırma yapılması gerekmektedir.

Türk üniversite öğrencilerinin cinsel davranışları ve geçmişleri, kondom kullanım oranları ve kondom kullanımına ilişkin tutumları, AIDS’li insanlara karşı tutumları ve farklı bulaşı yollarıyla AIDS olmuş kişilere karşı atıfları incelenmiştir. İkiyüz yirmialtı üniversite öğrencisinden, sekiz farklı soru formundan birini doldurmaları istenmiştir. Dört bölümden oluşan soru formunun, ilk üç bölümü birbirinin aynıydı. Birinci bölüm demografik verileri içermekteydi. İkinci bölüm katılımcıların AIDS’li insanlara yönelik tutumlarını içeren sorulardan oluşmaktaydı. Üçüncü bölüm çalışmaya katılan öğrencilerin cinsel davranış ve geçmişleri ile kondom kullanımına ilişkin tutumlarını belirlemeye yönelik soruları kapsamaktaydı. Dördüncü bölümde AIDS tanısı almış bir hastayı tanımlayan 8 ayrı kısa hikayeden biri yer almaktaydı. Yükleme boyutlarıyla ilgili denenceleri sınayabilmek için farklı kategorilere girebilecek hastalarla ilgili öykücüklerden yararlanılmıştır. Hikayeler sınıflandırılmış ve planlanmış karşılaştırmalar yapılmıştır; Araştırmada kurban, olumsuz etikete sahip grup, etiketlenmemiş grup ve kotrol grubu olmak üzere dört hasta kategorisi kullanılmıştır 1) Kurban grubu, hastalığı nedeniyle kan verilmesi sonucu AIDS olan biri ve evli olup eşinden AIDS kapan bir kadından oluşmaktadır. 2) Etiketlenmemiş grup, evlilik dışı cinsel ilişki yoluyla AIDS kapan heteroseksüel bir erkek ve kadını içermektedir. 3) Etiketlenmiş grupta, bir damar-içi uyuşturucu kullanıcısı, bir homoseksüel ve bir hayat kadını yer almaktadır. 4) Kontrol grubu, AIDS olma sebebi hakkında hiç bilgi verilmeyen bir hastayı tanımlayan hikayeden oluşmaktadır. Hikayeleri AIDS hastalarına yönelik nedensel algıları içeren 30 soru izlemektedir. Yükleme sorularının etmen analizi sonucu beş boyut belirlenmiştir. Bu boyutlar; içsel-kişi (kişinin kendinden ve tercihlerinden kaynaklı nedenler), içsel-kategori (kişinin yaşam stilinden ve üyesi bulunduğu gruplardan kaynaklı nedenler), dışsal (kişinin kontrolü dışındaki nedenler), suçlama (kişinin kontrolünde olan ve önlem alabileceği nedenler) ve tahmin-edilebilirlik (tahmin edip korunabileceği nedenler)’tir. İçsel boyutun kişi ve kategori olarak ikiye ayrılmış olmasını Toplumsal Kimlik Kuramı taraftarlarının bilişsel toplumsal psikolojiye yönelttikleri eleştirileri destekler niteliktedir. Sonuçlar, katılımcıların farklı gruplara farklı ve değişik ağırlıkta yükleme yaptıklarını göstermiştir. Suçlama, içsel-kişi, içsel-kategori ve tahmin-edilebilirlik arasında olumlu ilişkiler görülmüştür. Beklendiği gibi, kurbanların etiketlenmişler ve etiketlenmemişlerden içsel-kişi, içsel-kategori, dışsal ve tahmin-edilebilirlik boyutlarında farklı olduğu bulunmuştur. Etiketlenmiş ve etiketlenmemiş AIDS hastalarına yapılan yüklemelerin bu dört boyutun hiçbirinde farklı olmadığı görülmüştür. Sonuçlar, bu çalışmaya katılan öğrencilerin kontrol ve etiketlenmiş gruba, dışsal yüklemeler hariç, benzer yüklemeler yaptığını göstermektedir. Etiketlenmemiş hastalara yapılan suç yüklemelerinin manidar şekilde en yüksek olduğu, ve bu grubun kurbanlardan ve kontrol gruptan farklı olduğu bulunmuştur. Heteroseksüel erkek en çok suçlanmış ve hem kişi hem de kategori içsel yüklemelerin en yükseğini almıştır. Tüm diğer AIDS hastalarına yapılan suç yüklemeleri birbirinden farklı bulunmamıştır. En yüksek dışsal yüklemeler kan nakliyle AIDS kapan hemofili hastasına yapılmıştır. Hayat kadını ve heteroseksüel erkek AIDS olabileceğini tahmin etmesi gerektiğine en çok inanılan hastalar olarak bulunmuştur.

Türkiye’nin son yıllardaki en güncel konusu, yaşanan ekonomik kriz, ve krizin derinleştirdiği toplumsal kriz oldu. Krizin etkisi ile artan toplumsal kutuplaşmanın gençlik üzerindeki yansımalarını, gerek kişisel gözlemlerimizle, gerek se basına yansıyan haberlerde izledik. Bu gözlemlere bilimsel çerçeve oluşturabilecek sosyal bilim araştırmaları ise pek yapılmadı. Bu bildirinin temellendirildiği çalışmanın amacı, büyük kentin kıyısında, İstanbul’un en eski gecekondu semtlerinden Kuştepe’de yaşayan gençliğin, duygularını, düşüncelerini, beklentilerini ve yaşam biçimlerini irdelemekti. Bir kent üniversitesi olan İstanbul Bilgi Üniversitesi’nin bu semte dört yıl önce gelişi ile yaşanan dinamikler ve değişim süreci ise araştırmanın yerel arka planınını oluşturdu. Bu bildiride, hem Kuştepe’de genç olmakla ilgili egemen söylem ve bu temsilin Kuştepeli gençler tarafından nasıl algılandığı/sorgulandığı, hem de yaşanan deneyimlerin farklı sosyal kimlikleri oluşturma süreci üzerinde durulacaktır. Bu bildiride, hem, araştırma ekibince oluşturulan ve ‘genç’ tanımımıza giren 14-28 yaş arası 500 kişi ile tesadüfi örneklem üzerinden yapılan anketin sonuçları, hem de Kuştepe’deki farklı kesimlerden 6-10 kişi arasında değişen gruplarla ve toplam 90 kişi ile benim gerçekleştirdiğim odak grup çalışmalarında yaptığım gözlemler, elde ettiğim bulgular değerlendirilecektir. Odak grup çalışmaları üzerinde özellikle durulacaktır. Odak grup yönteminin belki de en önemli avantajı, katılımcılara kendi aralarında etkileşim kurma ortamı yaratması ve dolayısı ile hem araştırmacı-araştırılan arasındaki güç ilişkisini biraz dengelemesi, hem de araştırmacı olarak, bizlere bu dinamikleri gözlemleme fırsatı sunmasıdır. Bildiride, bu grup dinamikleri de, alıntılarla aktarılacak, ve tartışılacaktır. Kuştepe, işsizlik, eğitimsizlik ve maddi olanaksızlıkların içiçe geçtiği, ve bunların aile sorunları olarak yaşandığı bir ortam. Böyle bir ortamda, gençler, geleceğe yönelik mütevazi beklentilere sahipler. Örneğin mütevazi ve risksiz bir yaşamı çok paralı ve riskli bir yaşama tercih ediyorlar; gelecekten beklentileri arasında birinci sırada ‘sağlık’, arkasından ‘iyi bir aile ortamı’ geliyor. Çalışan gençler de okuyan gençler de okuyor olmayı tercih ediyorlar. Eğitimin, ve ailelerin eğitime yaklaşımlarının, gençliğin yaşam biçimlerini belirlemede kritik bir rolü var. Kuştepe ile ilgili egemen söylem de, semtin gençlere, gençliklerini yaşayabilecekleri bir ortam sunamıyor olması. Bildiride, Kuştepe gibi bir semtte genç olmanın anlamı üzerinde durulacak. Aynı zamanda, kent merkezine hem yakın hem de uzak olan Kuştepe’de merkez-çevre ilişkisinin, üniversitenin semte gelişi ile nasıl tekrar tanımlandığı irdelenecek. Semte üniversitenin gelişinin, bir yandan, ‘Kuştepe’li’ olma kimliğini olumlu bir şekilde etkilerken, üniversite ile Kuştepe içine taşınan merkezin, çevreyi Kuştepe içinde tekrar yaratarak merkez/çevre ilişkisini nasıl daha belirgin hale getirmiş, toplumsal kutuplaşmayı, ben/öteki ayrımını, hem mekansal hem de sembolik anlamda keskinleştirmiş olması tartışılacak. Gençlik denince çoğunlukla belli bir kesimin anlaşıldığını, bu algılamanın da genellikle olumsuz olduğunda birleşen gençler, kendilerini Kuştepe gençliğine ilişkin egemen olumsuz söylemin dışında tutmak isterken, merkeze olan mesafelerine bağlı olarak, Kuştepe gençliği konusunda farklı söylemlere de sahipler. Bildiride, gençlerin ‘bizim gibiler’ ve ‘bizim gibi olmayanlar’ tanımlarını hangi kategorileri kullanarak ve nasıl karşılaştırmalar yaparak kurguladıkları tartışılacak. Kuştepe gençliği denildiğinde ‘Kuştepe’deki genç erkeklerin anlaşılıyor, ve onlardan konuşuluyor olması ise toplumsal cinsiyetin gençlerin yaşam biçimlerini belirleyici rolüne dikkati çekmekte. Mahallenin kısıtlı kamusal olanaklarından genç erkekler yararlanıyor, kısıtlı kamusal mekanlarında onlar görünüyor; ‘dedikodu korkusu’ diye özetlenebilecek bir toplumsal denetim mekanizması genç kızları Kuştepe’nin kamusal yaşamından uzaklaştırırken, genç erkeklerin üzerinde ise ‘delikanlılık’ söyleminin baskısı görülüyor. Kuştepe’de genç erkek olmak açısından spor olanaklarına sahip olup olmamak ise, bütünleştirici veya dışlayıcı bir faktör olarak ortaya çıkıyor. Kimlik arayışının öne çıktığı dönem olarak bilinen gençlik, içinde yaşanılan ortama bağlı olarak, hatta aynı ortamın içinde de çok farklı yaşanabiliyor. Bu bildiride, Kuştepe’li genç kız ve erkeklerde genç kimliklerinin aldığı farklı biçimler, bu kimlikleri oluşturan deneyimler, süreçler ve güç ilişkileri irdeleniyor.

F. Sülen Şahin

Araştırmanın amacı okulların rehberlik servislerince akademik açıdan başarısız olarak nitelenen 12-15 yaş grubundaki ilköğretim çağı çocuklarının kişisel düşünme modelleri ile bilişsel süreçleri arasındaki ilişkiyi saptamaktır. Bu arştırmada korelasyon türü ilişki arama modeli kullanılarak, kişisel düşünme modelleri ile WISC-R test verileri arasındaki ilişki saptanmaya çalışılmıştır. Araştırmanın evreni 1999-2000 öğretim yılında Sabri Artam Vakfı İlköğretim Okulları’ndaki 12-15 yaş grubu (ilköğretim ikinci kademe) öğrencilerinden okullarının rehberlik servisince akademik olarak kabul edilen öğrencilerdir. Bu araştırmada, Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği (WISC-R) ve Kişisel Düşünme Modelleri Soru Listesi (KDMSL) kullanılmıştır. 6-16 yaşgrubu çocuklarına uygulanabilen Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği (WISC-R) 12 alt ölçekten oluşmaktadır. Bunların iki tanesi sayı dizisi ve labirentler, yedek olarak kullanılmakta, zeka bölümü 10 alt ölçek üzerinden hesaplanmaktadır. Kişisel Düşünme Modelleri Soru Listesi Dawna Markova tarafından geliştirilmiştir. Bu soru listesi ile bireylere bir puan verilmeyip Kişisel Düşünme Modelleri belirlenmeye çalışılmaktadır. Kantitatif değil kalitetif bir ölçme aracıdır. Akademik açıdan başarısız ve başarılı öğrencilerin belirlenmesi işlemi 1999-2000 öğretim yılı güz dönemi sınav sonuçlarına bakılarak, bahar döneminde gerçekleştirilmiştir. Bundan sonra belirlenen 45 başarısız ve 45 başarılı öğrenciye WISC-R ve KDMSL uygulanmıştır. Her iki ölçek de bireysel olarak uygulanmıştır. Veri toplama işlemi tamamlandıktan sonra, WISC-R ve KDMLS puanlanmıştır. Elde edilen veriler bilgiayarda kodlanmış ve istatistiksel çözümlemeleri SPSS programında yapılmıştır. Araştırmanın hipotezlerine uygun olarak şu ilişkisel çözümlemeler gerçekleştirilmiştir. Verilerin çözümlenmesi amacıyla öncelikle öğrencilerin demografik bilgilerine ait frekans ve yüzdeler belirlenmiş, sonra ölçeğin alt boyutları ve ölçek toplam puanları hesaplanmış ardından da elde edilen verilerin bilgisayar ortamında çözümlenmelerine geçilmiştir. Verilerin çözümlenmeleri sürecinde ölçeğin alt boyutlarının ve ölçek toplam puanlarının öğrencilerin demografik bilgilerinden elde edilen çeşitli değişkenlere (cinsiyet, başarılı olup olmama, sınıf düzeyi, sınıf düzeyi, kinestetik kanalın kullanılma sırası, görsel kanalın kullanılma sırası ve işitsel kanalın kullanılma sırası) göre farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmiştir. Öncelikle tüm alt boyutlar ve toplam puanlar için Npar Kolmogorov-Smirnov testi uygulanmış ve dağılımın normal olup olmadığı denetlenmiştir. Bu amaçla; 1. Cinsiyet, başarılı olup olmama, kinestetik kanalın kullanılma sırası ve işitsel kanalın kullanılma sırası değişkeni için bağımsız grup T testi (Independent Sample T Test); 2. Sınıf düzeyi için de tek yönlü varyans analizi (One-Way Anova) uygulanmıştır; 3. Tek yönlü varyans analiz sonrasında anlamlı çıkan sonuçlarda, farklılığın hangi gruplardan kaynaklandığının belirlenmesi amacıyla Tukey Kremer testi uygulanmış, sonuçlar amaç sırasına göre tablolar halinde bulgular bölümünde sunulmuştur. Elde edilen bulgular araştırmanın hipotezlerine uygun sırada verilmiştir. Yapılan çalışma sonucunda başarısız olarak nitelendirilen öğrencilerin WISC-R test verileri sonucuna göre akademik açıdan başarılı öğrencilerden bilişsel süreçler açısından farklılaşmayıp kişisel düşünme modelleri açısından farklılaştığı görülmüştür. Bu öğrencilerin kişisel düşünme modellerinin bir diğer deyişle öğrenme stillerinin başarılı öğrencileren farklı olduğu görülmüştür. Bu durumda, kişisel düşünme modeline uygun olmayan öğretim tekniklerinin, bahsedilen öğrencilerin başarısızlıklarının nedeni olarak görülmüştür. Başarısız öğrencilerin öğrenmede birinci kanal olarak kullandıkları kanal kinestetik kanalı, başarılıların ise işitsel kanalı kullandıkları ortaya çıkmıştır. Araştırma sonunda kinestetik, işitsel ve görsel kanalları birinci sırada kullananlar ile diğer sıralarda kullananlar arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir fark olmadığı görülmüştür. Bu sonuca göre öğrencilerin öğrenme kanalına uygun test itemlerinde daha başarılı olacağı görüşü desteklenmemişse de öğrencilerin başarısızlık gibi istenmeyen bir durumdan kaçmak amacıyla öğrenme yaşantılarında kendilerine uygun çözüm yolları geliştirdiklerini düşündürmüştür. Sonuç olarak, başarı başarısızlık gibi etkenler doğrudan bilişsel yapılara bağlanmadan, öğrenme stilleri ile ilgili olabileceği ve öğrenme stillerine uygun öğretim tekniklerinin öğrencileri akademik açıdan olumlu yönde etkileyebileceği ve destekleyebileceği söylenebilir.

İlköğretimin 5 yıldan 8 yıla çıkması ile birlikte, daha önce yürürlükte olan disiplin yönetmeliği kaldırılmış ve 1997 yılından beri yürürlükte olan İlköğretim Kurumları Yönetmeliği 118 maddesinde “İlköğretim Okullarında disiplin cezası verilemez” hükmü getirilmiştir. Aradan geçen 5 yıl içinde okul ortamında kuralların uygulanmasına ilişkin tutarlı bir yaklaşımı düzenleyen bir yönetmeliğin olmamasının eğitim ve öğretimde aksamalara neden olduğu görülmüştür. İköğretim Okullarda bu aksamalardan kaynaklı sorunların tek çözüm adresi rehberlik servisleri olarak gösterilmiştir. Oysa okul içinde tanımlı kuralların olmasının, kurallara uyulmadığında yaptırımları hakkında bilgi sahibi olunmasının, olumsuz davranışların tekrarlanmamasında etkili olduğu, istendik davranışların benimsetilmesinde ise sadece notla sınırlandırılmamış,öğrencinin diğer alanlardaki başarı ve çabalarının da değerlendirildiği bir ödül sistemini de içeren disiplin anlayışının gerekliliği gelişmiş ülkeler tarafından da kabul edilmiş bir olgudur. Bu eksiklikten yola çıkılarak, 2000-2001 Öğretim yılında okulumuz Rehberlik Merkezi tarafından, Prof. Dr. Ferhunde ÖKTEM danışmanlığında İlköğretim 6,7,8.sınıflar için bir disiplin yönetmeliği taslağı çalışması yapılmıştır. Yeni Yönetmelik taslağı hazırlanırken, Öğrencilerin ve tüm okul çalışanlarının günlük etkinliklerini amaçları doğrultusunda ve mutluluk içinde yürütmelerini sağlamak için aşırı davranışların sınırlandığı rahat ama düzenli ve demokratik bir ortam yaratmak amaçlanmıştır. İlke olarak, olumlu davranışların ödülle benimsetilmesi, olumsuz davranışların yinelenmesinin engellenmesi ya da olumlu davranışlara dönüştürülmesi benimsenmiştir. Taslak hazırlanırken kaynak taraması yapılmış, farklı ülke okullarının disiplin yönetmelikleri incelenmiş ve Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 1997 yılına kadar Temel Eğitim II. Kademe (Ortaokul) ile Ortaöğretim okulları için kullanılan Disiplin Yönetmeliği esas alınarak üzerinden değişikliklere gidilmiştir. Eski yönetmelik üzerinden yapılan temel değişikliklerden bazıları şunlardır: 1. Okul Disiplin kuruluna öğrenci yönlendirilmeden önce, öğrenciyi davranışı ile ilgili bilinçlendirmek amacı ile UYARMA adı altında bir süreç eklenmiştir. Uyarma süreci; Sözlü uyarı , Öğrenci ile Sözleşme ve Veli ile Görüşme olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır. Uyarma sürecinde ilk aşamadan başlanmakta, öğrencinin davranışı yinelemesi durumunda diğer aşamalara geçilmekte ve bir sonraki aşamada ne olacağı konusunda öğrenci bilgilendirilmektedir. Öğrenci ile öğretmen arasında yapılan görüşmeler geliştirilen forma öğretmen tarafından kaydedilmekte ve öğrenci tarafından da imzalanmaktadır. Tüm bu aşamalar sonucunda olumsuz davranışın devamı halinde öğretmen, kayıtları ile birlikte okul disiplin kuruluna öğrenciyi sevk edebilmektedir; 2. Öğrencinin Yaptığı olumsuz davranışı telafi etmesi için ONARIM ve ALIKOYMA adı altında Okul Disiplin Kurulu kararı gerektirmeksizin Öğretmen tarafından verilebilecek yeni cezalar eklenmiştir; 3. Eski yönetmelikte tanımlanan olumsuz davranış biçimleri ve karşılığında Okul disiplin kurulu tarafından öngörülen ceza türlerine ilişkin sınıflandırma tamamen yeni baştan ele alınarak düzenlenmiştir. Yeni yönetmelik taslağında bilinçlendirme ile düzeltilebilecek olumsuz davranışlar için okul disiplin kurulunu devreye sokmadan önce, öğretmen ile öğrenci arasında yapılandırılmış bir süreç tanımlanmıştır. İlköğretim 6,7 ve 8. sınıflar için hazırlanan Disiplin yönetmeliği taslağı Milli Eğitim Bakanlığı, Talim Terbiye Kurulu tarafından incelenmektedir. Bildiri sunumunda; bu çalışmanın içeriğine ilişkin bilgi verilmesi ve tartışmaya açılması amaçlanmaktadır.

Mehmet Güven

Bu araştırmada, Yatılı İlköğretim Bölge Okulu (YİBO) öğrencilerinin yalnızlık düzeylerini cinsiyet, öğrenim görülen sınıf düzeyi, algılanan akademik başarı düzeyi, okuldaki arkadaş ilişkilerinden memnunluk düzeyi, geleceğe ilişkin beklenti, YİBO’da ihtiyaçların karşılanmasından memnunluk düzeyi, okul personeli arasında özel sorunlarını paylaşabilecekleri birinin olup olmaması, aile bireyleri tarafından okulda ziyaret edilme sıklığı, algılanan öğretmen tutumu ve okuldaki sosyal etkinliklerle ilgilenme biçimi gibi değişkenler yönünden incelemek amaçlanmıştır. Araştırmanın evrenini Malatya iline bağlı Akçadağ, Battalgazi ve Hekimhan Yatılı İlköğretim Bölge Okullarının ikinci kademesinde (6, 7, ve 8. sınıflar) 2001-2002 öğretim yılı güz döneminde yatılı olarak öğrenim gören toplam 1025 öğrenci oluşturmaktadır. Örneklem alınırken adı geçen okulların sınıf ve öğrenci sayıları dikkate alınarak uygulama yapılan sınıflar random olarak seçilmiş ve evrenin yaklaşık yarısı araştırma kapsamına alınmaya çalışılmıştır. Ölçme araçlarını hatalı ve eksik işaretleyen öğrencilerin cevap kağıtları değerlendirmeye alınmamıştır. Sonuçta 163 kız (%35.98) ve 290 erkek (%64.02) olmak üzere toplam 453 öğrenci araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Araştırmanın bağımlı değişkeni olan yalnızlık düzeyini ölçmek için Marcoen ve Brumagne(1981)’nin geliştirdiği ve Öztürk(1987)’ün Türkçe’ye uyarlama çalışmasını yaptığı “Çocuklar İçin Yalnızlık Ölçeği” kullanılmıştır. Araştırmanın bağımsız değişkenlerini belirlemek için de araştırma kapsamında geliştirilen “Öğrenci Kişisel Bilgi Formu” kullanılmıştır. Verilerin istatistiksel analizinde bağımsız gruplar için kullanılan t-testi ve Tek Yönlü Varyans Analizi tekniklerinden yararlanılmıştır. F değerinin anlamlı bulunduğu durumlarda farkın kaynağını saptamak için Tukey HSD testi kullanılmıştır. Araştırmadan elde edilen bulgular şu şekilde özetlenebilir: 1. YİBO öğrencilerinin yalnızlık düzeylerinde cinsiyet, öğrenim görülen sınıf düzeyi ve aile bireyleri tarafından okulda ziyaret edilme sıklığına göre anlamlı bir fark bulunmamıştır; 2. Öğrencilerin algıladıkları akademik başarı düzeyi, okuldaki arkadaş ilişkilerinden memnunluk düzeyi, geleceğe ilişkin beklentileri, YİBO’da ihtiyaçların karşılanmasından memnunluk düzeyi, okul personeli arasında özel sorunlarını paylaşabilecekleri birinin olup olmadığı konusundaki görüşleri, algıladıkları öğretmen tutumu ve okuldaki sosyal etkinliklerle ilgilenme biçimine göre yalnızlık düzeyleri arasında anlamlı farklar olduğu saptanmıştır. Yapılan istatistiksel analizler sonucunda; 1. Okuldaki başarı durumunu orta ve zayıf olarak algılayan öğrencilerin yalnızlık düzeyleri, başarılarını çok iyi ve iyi olarak algılayanlara göre daha yüksek bulunmuştur; 2. Okuldaki arkadaş ilişkilerinden kısmen memnun olan ve memnun olmayan öğrencilerin yalnızlık düzeyleri, çok memnun ve memnun olanlara göre daha yüksek bulunmuştur; 3. Geleceğe ilişkin beklentilerinin gerçekleşmesi konusunda kaygılı ve olumsuz duygulara sahip olan öğrencilerin yalnızlık düzeyleri, rahat ve olumlu duygular taşıyanlara göre daha yüksek bulunmuştur; 4. Okulda ihtiyaçlarının karşılanmasından kısmen memnun olan ve memnun olmayan öğrencilerin yalnızlık düzeyleri, çok memnun ve memnun olanlara göre daha yüksek bulunmuştur; 5. Okuldaki görevli ve öğretmenler arasında özel sorunlarını rahatça paylaşabileceği biri olmadığını belirten öğrencilerin yalnızlık düzeyleri, paylaşabileceği biri olduğunu belirtenlere göre daha yüksek bulunmuştur; 6. Okuldaki öğretmenlerin tutumunu otoriter ve ilgisiz olarak algılayan öğrencilerin yalnızlık düzeyleri, öğretmenlerini demokratik olarak algılayanlara göre daha yüksek bulunmuştur. Ayrıca, öğretmenlerini ilgisiz olarak algılayan öğrencilerin, otoriter olarak algılayanlara göre de yalnızlık düzeyleri yüksek bulunmuştur; 7. Okuldaki sosyal etkinliklerle hiç ilgilenmediklerini ve sadece izleyici olduklarını belirten öğrencilerin yalnızlık düzeyleri, sosyal etkinliklere aktif bir şekilde katıldıklarını belirtenlere göre daha yüksek bulunmuştur. Araştırmada elde edilen bulgulardan, YİBO’lardaki öğrencilerin yalnızlık düzeyleri üzerinde olumsuz etkileri olan ve onların kendilerini yalnız hissetmelerine yol açabilecek bazı değişkenlerin olduğu sonucuna varılmıştır. Bu sonuca dayalı olarak, okulun öğrencilere sunduğu hizmetlerin kalitesinin arttırılmasının yanında, okulda görevli yönetici, öğretmen, psikolojik danışman ve diğer personelin görev ve sorumluluklarına ilişkin düzenlemelerin gereği ortaya çıkmaktadır.

Abbas Türnüklü, Namık Öztürk ve İdris Şahin

Farklı kültür, kişilik, değer, tutum, seçim, amaç ve çıkar özellikleri olan yüzlerce bazen de binlerce öğrenci aynı okulda aynı kantini, koridoru, bahçeyi ve sınıfı paylaşmak zorundadır. Çağdaş yaşamın doğal bir parçası olan bu zorunluluk, eğitim ortamlarında bir çok çatışmayı da beraberinde getirmektedir. Bu nedenledir ki çatışmalar, okul yaşamının doğal, doğal olduğu kadar da kaçınılmaz bir parçasıdır. Bunun için, çatışmaların yapıcı, bütünleştirici ve barışçı yöntemlerle öğrencilerin, bilişsel, ahlaksal ve toplumsal gelişimlerini kolaylaştıracak biçimde çözüme kavuşturulması gerekmektedir. Yukarıda yazılanların ışığı altında, bu araştırmanın amacı okul disiplini anlamında, okul üyeleri olan yönetici, öğretmen, öğrenci ve velilerin okulda öğrenciler arasında yaşanan çatışmalar kendilerine yansıdığında, bunları nasıl çözdüklerini öğretmenler açısından incelemektir. Bu bağlamda, aşağıdaki sorulara yanıt aranmaktadır: Öğrenciler, okulda yaşadıkları çatışmaları nasıl çözmektedir? Öğretmenler, sınıflarında karşılaştıkları öğrenci çatışmalarını nasıl çözmektedir? Okul yöneticileri, kendilerine yansıtılan öğrenci çatışmalarını nasıl çözmektedir? Öğrenci velileri, çocuklarının kendilerine yansıtılan çatışmalarını nasıl çözmektedir? Araştırma, alt sosyo-ekonomik çevrelerde bulunan ilköğretim okullarının ikinci kademelerinde gerçekleştirildiği için sonuçlar bu çerçevede değerlendirilmelidir. Araştırmanın nitel bir çalışma olmasından dolayı, çalışma boyunca sınırlı sayıda öğretmen ile daha derinlemesine çalışabilmek amacıyla örneklem tekniği olarak olasılık temelli olmayan örneklem tekniklerinden ‘amaçlı örneklem’ tekniği kullanılmıştır. Görüşmeler, çalışmaya katılmaya istekli olan 29 öğretmenle çalışılarak gerçekleştirilmiştir. Örneklem seçiminde, öğretmenlerin deneyimi, cinsiyeti ve okulun bulunduğu sosyal çevre göz önüne alınarak görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Bu araştırmada nitel araştırma tekniklerinden görüşme tekniği kullanıldığı için görüşmelerde standardı sağlamak ve karşılaştırmalı sonuçlar elde etmek için çalışmada, yarı yapılandırılmış görüşme formu kullanılmıştır. Yapılandırılan görüşme formunda kullanılan soruların herkes tarafından aynı biçimde anlaşılması için içerik ve görünüş geçerlikleri ilköğretim okullarında çalışan öğretmenlere ve uzman görüşüne başvurularak gerçekleştirilmiştir. Daha sonra üç araştırmacının (görüşmeci) aynı formu kullanması sağlanarak ölçeğin ve görüşmecilerin pilot çalışmaları yapılmıştır. Böylece üç araştırmacının da aynı biçemde soru sorma becerisi kazanması sağlanmıştır. Buna ek olarak, görüşme formuna ilişkin sorulara, araştırmacının yüklemiş oldukları anlamlar ile öğretmenlerin yüklemiş oldukları anlamlar arasında koşutluk sağlanmaya çalışılmıştır. Görüşmeler, öğretmenlere aynı sorular, aynı sözcüklerle ve aynı anlamı çağrıştıracak tonlamayla yöneltilerek gerçekleştirilmiştir. Görüşme sürecinde, öğretmenler konuşmalarının kasetle saptanmasını istemediklerinden konuşmalar doğrudan kağıda aktarılmıştır. Daha sonra, tüm metinler bir araya getirilerek çalışmanın verileri oluşturulmuştur. Elde edilen onlarca sayfalık sözel verinin analizinde nitel veri analiz teknikleri kullanılmıştır. Araştırma sonucunda, alt sosyo-ekonomik çevrelerde yer alan ilköğretim okullarının üyeleri olan öğrencilerin, öğretmenlerin, yöneticilerin ve velilerin kendilerine yansıyan öğrenci çatışmalarını çözme stratejilerinin genel anlamda oldukça birbirine benzer olduğu saptanmıştır. Bu bağlamda okul üyelerinin kullandıkları çatışma çözüm stratejileri öğretmen görüşlerine bağlı olarak özetlendiğinde aşağıdaki sonuçlar bulunmuştur. Öğretmenler, öğrencilerin kendi aralarında yaşadıkları çatışmaları çözmek için genellikle kaba kuvvet, şiddet, sataşma, çeteleşme, öğretmene şikayet etme, dövüşme ve küfür gibi stratejileri kullandıklarını belirtmektedir. Öğretmenler, kendilerine yansıyan öğrenci çatışmalarını çözmek için öğrencilerin sorunlarını anlamalarını isteme, velisiyle görüşme, açıklama yapma, konuşma, rehber öğretmene iletme, sorunlarını kendilerinin çözmesini sağlama gibi stratejileri kullandıklarını belirtmişlerdir. Buna karşın öğrencilerle kendi aralarında yaşadıkları çatışmaları çözmek için öğrenciye kuralları hatırlatma, şiddet kullanma, öğrenciyle birebir konuşma, öğrenciye davranışının nedenini sorma, sert çıkışma, ve öğrencinin davranışını bastırma gibi stratejiler kullandıklarını belirtmişlerdir. Öğretmenler okul yöneticilerinin öğrenci çatışmalarını çözmek için şiddet kullanma, ailesiyle görüşme, öğrenciyle görüşme, psikolojik danışmanlık ve rehberlik servisine gönderme ve nasihat çekme gibi stratejileri kullandıklarını belirtmişlerdir. Benzer biçimde öğretmenler velilerin çocuklarının okulda yaşadıkları çatışmalarını kendilerine yansıdığında çözmek için diğer öğrenciyi okul idaresine şikayet etme, diğer öğrenciyi tehdit etme, çocuklarına kızma ve ceza uygulama gibi çeşitli stratejileri kullandıklarını belirtmişlerdir. Okul üyelerinin kullandıkları çatışma çözüm stratejilerine ilişkin öğretmenlerin belirttikleri görüşlerin en önemli benzerlikleri, okul üyelerinin kullandıkları stratejilerin genelde yetkeci ve dış kontrol odaklı olup psikolojik şiddet (azarlama, kızma, küfür korkutma, tehdit etme vd.) ve fiziksel şiddet (vurma, dövme, kavga etme vd.) öğelerini içermesidir. İletişim çatışmalarının çözüm stratejileri olarak öğrencilere kendi problemlerini çözdürme, ortak problemi birlikte çözme, uzlaşma ve arabuluculuk gibi yapıcı ve barışçıl çatışma çözüm stratejilerine ya hiç yer verilmemiştir ya da çok az yer verilmiştir. Çalışmanın içeriğine ilişkin daha geniş ve derin karşılaştırmalara bildiride yer verilecektir.

Elif Kabakçı ve Senar Batur

Vaginismus, ülkemizde sıklıkla rastlanan cinsel işlev bozukluklarının başında yer almaktadır. Daha önce yapılan çalışmada, anksiyete düzeyinin ve evlilik ilişkisi içinde eşin (erkeğin) “güvenilir” olarak algılanmamasının vaginismus sorununu yordadığı bildirilmiştir (Tuğrul ve Kabakçı, 1997). Bu bulgu ışığında, çalışmanın birincil amacı, bilişsel-davranışçı terapi (BDT) yaklaşımı ile tedavi gören çiftlerde, tedavi öncesi ve sonrasında anksiyete, evlilik ilişkisi ve cinsel yaşamın kalitesindeki değişimleri incelemektir. İkincil amaç ise, tedaviyi tamamlayan ve tamamlamayan çiftleri, gerek bu değişkenler, gerekse bazı sosyodemografik ve kişisel özellikler (yaş, evlilik süresi, tanışma süresi, tedavi öncesi cinsel bilgi düzeyi, cinsellikle ilgili gelenek göreneklerin varlığı, cinsel travma öyküsü vb) açısından karşılaştırmak ve tedaviyi bırakan grubun özelliklerini belirlemektir. Denekler ve İşlem Yolu: Bu çalışmaya, Haziran 1999 – Aralık 2001 tarihleri arasında, cinsel işlev bozukluğu nedeniyle Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Hastanesi Psikiyatri Polikliniğine başvuran ve “vaginismus” tanısı ile tedaviye alınan hastaların ve eşlerinin tümü dahil edilmiştir. Toplam 28 çift ile, aynı eğitimi almış iki klinik psikolog tarafından haftada bir kez bireysel BDT seansları sürdürülmüştür. Deneklerden, tedavi öncesi, tedavi bitiminde ve bir ay sonraki kontrol görüşmelerinde ölçümler alınmıştır. Çiftlerin cinsel yaşamlarının kalitesini değerlendirmek üzere Glombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği(GRISS) kadın ve erkek formları, evlilik ilişkisinin değerlendirmek amacıyla Birtchnell Eş Değerlendirme Ölçeği kadın formu, anksiyete düzeyini belirlemek amacıyla Durumluk, Sürekli Kaygı Envanteri uygulanmıştır. Ayrıca, sosyodemografik ve kişisel özellikleri belirlemek amacıyla araştırmacılar tarafından hazırlanmış bilgi formu uygulanmıştır. Ölçeklerin tümüne ait geçerlik ve güvenirlik çalışmaları mevcuttur. Araştırmaya katılan çiftlerin %50 si tedaviyi vaginismus açısından tam düzelme ile tamamlamıştır. Seans sayısı ortalaması 11,50 (Ss=4,6) olarak bulunmuştur. Ondört çift, ortama olarak ikinci seanstan sonra tedaviden haber vermeksizin ayrılmışlardır. Tedaviyi bırakan çiftlerin sayısı, terapistlere göre farklılaşmamaktadır. Çalışmada parametrik olmayan istatistiksel teknikler kullanılmıştır. Tedavi öncesi, sonrası ve kontrol görüşmesindeki GRISS kadın, erkek toplam ve alt ölçek puanlarında, Birtchnell Eşdeğerlendirme Ölçeği puanlarında ve Durumluk-Sürekli Kaygı Envanteri puanlarında istatistiksel olarak anlamlı farklar bulunmuştur. Tedaviye devam etmiş olanlar ve bırakanlar arasında gerek GRISS kadın, erkek toplam ve alt ölçek puanlarında, Birtchnell Eşdeğerlendirme Ölçeği puanlarında ve Durumluk-Sürekli Kaygı Envanteri puanlarında, gerekse sosyodemografik-kişisel özellikler açısından fark bulunmamıştır. Bu araştırma bulguları ışığında BDT seansları ile izlenen vaginismus hastalarının ve eşlerinin, tedavi ile cinsel yaşam ve evlilik kalitelerinin belirgin olarak arttığı, kadınların genel ve duruma bağlı anksiyetelerinin azaldığı sonucuna varılmıştır. Bilişsel-davranışçı terapi ile, sadece çiftlerin cinsel yaşamdaki sorunları değil, evlilik ilişkileri ve genel anksiyete düzeylerinde de olumlu yönde değişim elde edilmiştir. Ancak, BDT’nin diğer terapi tekniklerine göre etkinliğinin ortaya konulabilmesi için diğer terapi teknikleri ile yapılmış karşılaştırmalı çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Değerlendirilen değişkenler açısından tedaviyi bırakanlar ve tamamlayanlar arasında farklılık bulunmamıştır. Tedaviyi bırakanların sayısının, terapistlere göre farklılık göstermemesi nedeniyle, tedaviyi bırakmanın psikoterapist faktöründen çok, çiftlere bağlı ve bu çalışmada araştırılamamış başka özelliklerden kaynaklanabileceği düşünülmüştür. Değişim için motivasyon eksikliği, cinsel işlev sorununun sağladığı ikincil kazançlar, bazı kişilik özellikleri vb değişkenler terapiyi ilk seanslarda bırakmakta etkili olabilir. İleride yapılacak çalışmalarda, terapiyi bırakmakta etkili olan faktörlerin ortaya çıkarılması ile, değerlendirme ve terapinin etkinliği arttırılabilir.

Elif Kabakçı

Vaginismus, ülkemizde kadın cinsel işlev bozuklukları içinde tedaviye en sık başvuru nedeni olduğu halde, batı ülkelerinde oldukça seyrek rastlanan bir durumdur. Belki de bu yüzden, literatürde vaginismus tanısıyla izlenen hastalar ve eşlerine ait özelliklere odaklanan çalışmalara rastlanmakla birlikte, özellikle son yıllarda bu tip çalışmaların literatürde yer almadığı dikkat çekmektedir. Genel olarak özetlenecek olursa, bu güne kadar karşıt sonuçlar bildirilmekle birlikte, cinsel işlev bozukluğu olan kadınların eşlerinde de cinsel işlev bozukluğu olabileceği, eşlerin özellikle agresyon ve bununla başa çıkmada güçlüklerinin olabileceğine dair bulgular rapor edilmiştir. Benzer şekilde, kadınların doğrudan duygu ifadesi yerine, vaginismus yoluyla öfkelerini dışa vurdukları, cinsel korkularının yanı sıra nevrotik düzeyde başka korkularının da olabileceği ileri sürülmektedir. Kadınlara ve eşlerine ait bildirilen özellikler bulunmakla birlikte tutarlı olarak aynı sonuçları veren çalışmaların sayısı azdır. Oysa bu özelliklerin bilinmesi, gerek vaginismusa yatkınlık yaratacak özelliklerin anlaşılması gerekse tedavide odaklanılması gereken konulara ışık tutacak olması bakımından önem taşımaktadır. Ayrıca, cinselliğin kültürel olarak farklı özellikler göstermesi nedeniyle bizim toplumumuzdaki vaginismus hastalarının ve eşlerinin özelliklerinin tanınması da gereklidir. Bu çalışmanın amacı, vaginismus tanısı ile izlenen hastaların ve eşlerinin, cinsel yaşam kalitesi, genel psikopatolojik özellikleri, duygu ve öfke ifadesi, sosyotropik-otonomik kişilik özellikleri, cinsel yaşamla ilgili inançları, sosyodemografik özellikleri açısından değerlendirmek ve karşılaştırmak, ayrıca bu değişkenler içinde vaginismusu en iyi yordayan özellikleri belirlemektir. Denekler ve İşlem Yolu: Bu çalışmaya, vaginismus tanısı ile özel bir tedavi ve değerlendirme merkezinde izlenen 49 kadın ve eşleri katılmışlardır. Çiftlerin cinsel yaşamlarının kalitesini ve cinsel işlev bozukluğunu değerlendirmek üzere Golombok Rust Cinsel Doyum Ölçeği (GRISS), genel psikopatolojiyi değerlendirmek üzere SCL-90-R, kişilerin duygularını tanıma ve ifadelerindeki güçlüğü değerlendirmek üzere Aleksitimi Ölçeği, sosyotropik ve otonomik kişilik özelliklerini değerlendirmek üzere Sosyotropi-Otonomi Ölçeği (SOSOTÖ), öfke duygusu ve ifadesini değerlendirmek amacıyla Sürekli Öfke ve Öfke Tarz Ölçeği (SÖÖTÖ) uygulanmıştır. Ölçeklere ait geçerlik ve güvenirlik çalışmaları mevcuttur. Ayrıca, kişilerin cinsellikle ilgili inançlarını değerlendirmek amacıyla cinsel mitler anketi, sosyodemografik bilgiler, evlenmeden önceki aile özellikleri, eş ve eşin ailesi ile ilişkilere ait bilgileri içeren kişisel bilgi formu uygulanmıştır. Tüm ölçek ve anketler hem kadınlara hem de eşlerine verilmiştir. Bu çalışmada kadınlar ve erkekler cinsel yaşam kalitesi, genel psikopatoloji özellikleri, duygu tanıma ve ifadeleri, sosyotropik-otonomik kişilik özellikleri, öfke ve ifadesi, cinsel inançları açısından karşılaştırılmışlardır. Cinsel yaşam ile ilgili olarak, kadınların iletişim, kaçınma, dokunma boyutlarında ve genel olarak cinsel yaşam kalitesinde eşlerine oranla daha sorunlu oldukları bulunmuştur. Kadınların daha fazla genel psikopatolojik özellikler gösterdiği, duygu tanıma ve ifadesinde eşlerine nazaran daha fazla güçlük yaşadıkları, öfkelerinin daha yoğun olduğu, buna karşılık eşlerin öfke kontrolünde daha başarılı oldukları görülmüştür. Kadınların daha fazla sosyotropik özellikler sergilediği, cinsel inançlar açısından da kadınların eşlerine oranla daha fazla yanlış cinsel inanca sahip oldukları bulunmuştur. Vaginismusun yordanmasında hem kadınlara hem de eşlerine ait özellikleri belirleyebilmek amacıyla, tüm değişkenlere, değişik kombinasyonlarla regresyon analizi uygulanmış ve sonuçta evlilik süresinin (negatif yönde), kadının otonomik kişilik özelliklerinin (negatif yönde), ve erkek cinsel işlev boyutları içinde cinsel yakınlaşma sıklığındaki azalmanın vaginismusu yordayan değişkenler olduğu anlaşılmıştır. Bu çalışmada genel olarak kadınların, eşlerine oranla gerek cinsel yaşam kalitesi, gerekse duygu tanıma ve özellikle öfke ifadesi ile ilgili güçlüklerinin olduğu görülmüştür. Bu sonuç, literatürde eşlere ait bildirilen patolojik özelliklerle uyum göstermemektedir. Ancak, tedavi sırasında kadınların duygu ve özellikle öfkelerini tanımaları ve uygun yollarla ifade etmeleri üzerinde de çalışılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Benzer şekilde, kadınların otonomik kişilik özellikleri ile ilgili inanç ve varsayımlarının da değerlendirilmesi ve tedavi sürecinde ele alınmasının önemli olabileceğini göstermektedir.

Orçun Yorulmaz¹, A. Nuray Karancı² ve Ayda Tekok Kılıç¹

1Uludağ Üniversitesi, Psikoloji Bölümü